"Үхэхэһөө бэшые хуул үзэжэ байһан бэел даа..." Малшан хүгшэнтэй уулзалга

73-тай Паланай Долгортой Шэнэхээнэй нютагай Холбоогой талада  2007 оной зун танилсажа, хөөрэлдөө һэмди. 

– Та хэды хүүгэдтэйбта?

— Би хоёр хүбүүтэйб, гурбан басагатайб. Жаа нэгэ ашатайб, зээнэрни –

хэды байнаб даа, хоёр, гурба... — 7 зээтэйб, иимэл хүүгэдтэйлби даа.

— Хэдыниинь айл болонхойб?

— Гурбан басагамни хуу айлай болонги. Бэригүй байнаб. Бэритэй болоһомни һалаад байна. Басаган ашатайб.

— Та мүнөө хэдыдэхи басагантаяа нүүжэ байнабта?

— Бага басагантаяа.

— Наһанайнгаа амаралтада гаранхай гүт?

— Гарахал аад, бэри үгы хүншни,.. яахабши тиигээд. (Хитадта һая болотор малшадта пенси гэжэ байгаагүй, тиигээд манайхяар наһанай амаралта гээшые ойлгохогүй байба. Авторай ажаглалта.)

— Залуудаа ямар ажал хэдэг байгаабта?

— Залуудаа би хони харууһалдаг байгааб. Үргэлжэ хони, малаар лэ ябаһан хүм даа. Оройдоо хара багаһаа хойшоо малай хажууһаа һалаагүй хүмби.

— Нүхэртнай..?

— Сүхэ-Баатар.

— Хэзээ айлайхи болоһомта?

— 1954 ондо.

— Сүхэ-Баатар мүнөө хаанаб?

— Наһан болоо.

— Үнинэй гү?

— Үни, 1986 ондо наһан болоо.

— Өөрынгөө ажамидарал, энэ наһан соогоо юу хараа, үзөө гээшэбта, хөөрэжэ үгыт.

—     Хөөрэхэ юумэн байхал бэд даа. Түүхэ бэшэхэ болоо һаа, обоо байха.

— Тобшохоноор хөөрөөд үгэхэ гүт?

— Заа, 1945 оной дайниие мэдэхэб, тэрээнһээ нааша 1948 ондо Һолоон хушуундаа суглараабди. Зай, тэрэнһээ нааша хадаа, 1958 ондо хамтарал, нэгэдэл болобо. Нэгэдэлһээ болёод лэ, ная гара ондо, (1983 ондо) хуби болоо (хубиин ажахы). Энэ иигээдлэ ябажа байһан шэнэхээн буряадууд байхабди даа.

— Сүхэ-Баатартаяа хаана танилсаабта, хэдытэйдээ айл болообта?

— Бидэ Сүхэ-Баатартай 1954 ондо айл болоо һэмди. 1953 ондо танилсаабди. Нэгэ жэл болоод айл болоо һэмби.

— Хаанахи буряад байгааб?

— Эндэхил дээ.

— Та хэдытэй байһан болонобта?

— Би тиихэдэ 19 наһатай байгааб. Минии үбгэн гуша гаратай байгаа, 12 аха, гахай жэлтэй. Би баһа гахай жэлтэйб.

— Тэрэ үеэр буряад гуримаар түрэ найр үнгэрһэн байха.

— Аа, түрэ болоо бэд дээ.

— Хайшан гээд үнгэрөөб, танай эжы, аба мэндэ байгаа гү?

— Минии абам үгы байгаа, абам 1947 ондо гээгдэһэн. Эжымни байгаа. Сүхэ-Батаар гээшэ абань баһал үгы байгаа, урагша байгаа, ерэжэ шадаагүй. Нэгэ абжаань эндэ байгаа, абжаа хуряахайндань айл болоо һэмди. Баһа түрэ болоо бэд дээ. Басага зайлгаха, гоё түрэ болодог байгаа бэд дээ тиихэдэш. Манай түрэ минии һанахада мүнөөнэй түрэһөө үшөө гоё болоо гэжэ һанагдадаг.

—     Заһал юумыетнай танай гэртэхин хуу бэлдэжэ үгөө гү?

— Үгөө. Дэгэл хубсаһа, эндэмнай оро дэбдихэр юумэ хуу бэлэдхэжэ, түхеэржэ үгэдэг. Минии үбгэн гээшэ нэгэл моритой хүн байгаа.

— Та?

— Би тиихэдэ хэды малтай, хэды үхэртэй, адуутай, хонитой, унаха моритой, алажа эдихэ хонитой, һааха үнеэтэеэ – иигэжэ энэ айлда ерэһэн хүм. Иигээд лэ энэ наһаяа баралаа.

— Та һургуулида һураа гүт?

— Үгы.

— Юундэ?

— Манай аба гээгдээ. Гээгдэһэнэйнь хойно гэрэймнай зөөри нилээн бага болоо һэн. Минии эжы гээшэ гурбан үншэн хүүгэдтэй үлөө һэн. Ахамни 14-тэй үлөө, би 11-тэй үлөөб, дүүмни 2-той байгаа. Яһала малтай байгаабди, абын гээгдэһэнэй хойшо тэдэмнай үхэ-үхэһөөр лэ, арбаад малтай үлөө һэмди. 1948 ондо айлай хонишон боложо ороһон хүнби. Одоо мүнөө болотороо малай хажууһаа һалаагүй ябажа байгдана. Айлай хонишон болоһоор, тиигээд адуушанш боложо үзөөб, үхэршэнш, үнеэшэнш боложо үзөөб, арһаш элдэжэ үзөөб. Одоо юумэ болгонии хуу үзөөб, зүүн, баруун хушуугаарш хүлһэншэн бологдоо, машинаарш ябааб. Үхэхэһөө бэшые хуул үзэжэ байһан бэел даа.

— Та өөрыгөө жаргалтай хүмби гэжэ һанадаг гүт?

— Зоболон үгыб гэжэ һанажа байнаб. Намда ганса бэрил дутана, бэримни һалаһаар хоёр жэлэһээ үлүү болоод байна.

Зобохо зоболон үгы гээшэл даа. Түрэһэн басаган хүрьгэн хоёройнгоо хаяада байнаб, гэдэһэн үлдэхэгүй. Дуратай һаа хээд, дурагүй һаа болёод, иигээд байжа байһан хүн гээшэб. Тиигээд баһа малай хажууда наһаараа ябаһан хүн гээшэш миин байжа шадахагүйл даа. Тэрэл үнеэнэйнгээ хажууда ябагдана, хонин хаанаб, тугал хаанаб гээд лэ, мүнөө нюдэмнил бүрүүл болоо. Тиихэдэнь дурамбай баряад лэ, дурамбайдажа, сүлөөгүй ябажа ябадаг нэгэ хүнби. Мори унаад хониндо ябахам гэхэдэ, хүрьгэн унуулнагүй, унахаш гэнэ.

— Танай эжы, аба, түрхэмүүдтнай иишэ ерэхэдээ хаанаһаа ерэһэн болоноб?

— Адуун-Шулуунһаа ерэһэн.

— Тэрээн тухай хөөрэжэ үгэгты.

— Адуун-Шулуунһаа ерэхэдээ минии аба 1929-1930 онууд багаар гаража ерэһэн. Абга абжаамни гээгдээ. Абамни айлай ехэ хүбүүн байгаа. Сүүгэл дасанай хубараг байгаа. Бүдын Палан гээшэ. Бүдэ гээшэ манай хүгшэн аба байгаа. Ехэ баян айл байһан юм. Тиигээд хойноһоо большевик ерэбэ гэбэ юм бэд даа. Хажуугаарш ородууд юумэ абаан, буляагаан боложол байна гэнэ. Заа, тиихэдэ манай хүгшэн аба абын лама байхадань: “Шэнэхээн нютаг яба, Шэнэхээн нютаг руу манайхин гаража ошожо байна, 1910 гаран онһоо эхилжэ хуу урагшаа гаража байна, ши лама байнаш, эндэ хэрэггүйш, яба” гэһэн юм. Абымнай дүүнэр – манай абга абжаа 13 наһатай байгаа, дүү хүбүүниинь гэжэ байһан, багашаг байһан ха даа, 5-6-тай байһан юм гү. Зай, тиигээд хүгшэн аба абые наашань, Доодо-Бооржоор мори хүтэлөөд, хоёр моритойгоор  наашань даабуулһан байгаа. Иигэжэ минии аба Шэнэхээн нютаг ерэһэн юм.

Тэрээнээш мэдэхэгүй байгаалди дээ. Абамниш гээгдээ, эжымниш гээгдээ. Би 1990 ондо Баруу һомондо байгаа һэнби. 1987 ондо тиишэ зөөжэ ошоод, 2000 ондо гаража ерээб. Хүүгэдни хуу һургуули түгэсхөө, энэ бага басаган хадамда ерээ. Тэндэ байжа байхадам, 1991 ондо Батын Намдагайда хойноһоо айлшан ерээ. Зай, айлшан ерэхэдээ, одоо Зундын Будын хүүгэд байна гү гэжэ һуража ерээ. Зундын Будын Паланай хүүгэд байна гү гэжэ һурагшалба гэбэ. Махарандын Бадма намда хэлэжэ үгөө. Зай, тиихэдэнь эндэ хэн байхаб гээд ярилдаан болоо юм бэд даа, үбгэд хүгшэд байһан.

Нэгэ үглөөгүүр Бадма гээшэ орожо ерэбэ. Заа, худагы, та хэнэй басаган гээшэбта гэбэ? Таниие ярилдаһаар, Паланай басаган бэшэ аа гү гэлсээ. Заа, хэнэй Паланай басаган гээшэбта? – гэбэ.  

Зундын Будын Паланай басаганби гэбэб. Аа, тиигээ һаа, энэ хойто айлдатнай Зундын Будын Паланайхиие һурагшалһан хүн ерээд байна гэбэ. Зай, ямар хүн бэ гэжэ һурабаб. Эхэнэр хүн гэбэ. Харахадамни, ородой буряадууд ерэһэн, баруугаарнай ябана, алхалалдана. Тиигээд, Бадма ерээд энэ зонууд даа, би тэдээндэ ошоод хэлэһүү даа гэбэ. Заа хэлэгты даа гээд, ямар хүниинь ерэгшэ ааб даа гэжэ хүлеэбэб. Хүүгэдни һургуулида һурадаг байгаа, эдеэлээд ябашабад. Үдын үедэ ерээ гээшэ гү даа. Хоёр хүн орожо ерэбэ. Мэндээ хэлсэбэбди. Бэри ерэбэл даа, гэжэ Бадма худа хэлэжэ байна. Би тиихэдэ миин байха һэн гүб даа. Сайгаа аягалжархёод, хилээмээ табижархёод, хаанахиимта гэжэ һурабаб. Адуун Шулуунай гэбэ, Сагаан Нуурай. Хэн гээшэбтэ гэжэ һурабаб. Зай, тиихэдэ һамгыень һураха бэзэб даа.

Минии абын дүү Ламажаб гэжэ байһан. Заа, Будын Ламажабай басаганби гэбэ. Хэнэй Будын гэжэ асуубаб? Зундын Будын гэбэ. Заа, та бидэ хоёрой уг гарбалнай нэгэ ха юм даа гэбэб. Стакан соо сай хэһэн, урдаһаань хараад һуушабаб даа. Ярижал байнаб. Тиимэл даа. Заа, тиигээ һаа, абга абжаамни болобо гээшэ аабта даа. Мүнөө үбгэд хүгшэд хэлэхэдээ, таниие бараг байха бэшэ аа гү гэжэ хэлэбэ. Тиигээ һаа бидэ хоёр аха дүүгэй хүүгэд болобо гээшэбди. Тиимэл даа гээд, аһашабал даа тэрэ басагамни. Света гэжэ нэрэтэй. Хоюулаа орилолдообди. Мүнөөш уйладаһам хүрэнэ, юрэдөө. Хоёр һараһаа үлүү болоод ерээ һэнби.

Мүнөө һанажа, юрэ болёод байнаб, тэрэнээл һананаб. Минии абын дүүгэй Ламажабай хүүгэдүүд 6 байна. Гурбан хүбүүн, гурбан басаган. Би амидыдаа ошоол һаа гэжэ һанажа байнаб. Ошохол хүн аабзаб даа. Тэрэнээ һанахадаа уйладаһам хүрэдэг лэ дөө, басагаяа. Минии бага басагантай одоо адли юм байха. Одоо хайшааш хара, Одон-Сэрэнтэй адли байха. Хоёр һараһаа үлүү болоходоо тэрээнтэеэ адли болоо һэмди. Үбэртөө абаад унтахада даа, эжы абань гээгдэшэһэн. Тиигээд, абжаа, шинии үбэртэ унтахам гээд лэ, ерээд лэ үбэртэш орохо, хүхымни хүхэхэ даа, бариха даа. Баарһан басагамни. Орой мүнөөш һанахадаа, оройдоол нюдэндэмни харагдажа байһан шэнгеэр һананалдеэ. Ошохол хүн аабзаб даа гэжэ һанажа байнаб. Хэзээ ошохо хүнбиб.

— Һүүлдэ ерээгүй гү?

— Үгы.

— Мүнөө Адуун Шулуундаа ямар ажал хэнэб?

— Хүдөө хонитой ябадаг айл байгаа. Түмэр гэжэ хүбүүтэй һэн. Хүбүүн басаган хоёртой һэн. Басаганиинь хадамда ошоо һэн. Би басагынь хүргэлсөө һэмби. Хүбүүниинь сэрэгтэ мордохоо байгаа һэн. Мордоод ерэһэн һурагтай. Заа, Зундын Боролдын басаган гэжэ байна, Могойто дээрэ. Манай аба гээшэ 3 аха дүүнэрэй нэгэн байһан. Энэ Гарма-Доржо байна, Гарма-Доржын Дульбаа байна. Дульбаагай хүүгэд Лубсан Галсан хойно ошоод байна. Тэрэ Зундын Боролдын басаган гээшэ Могойтын район дээрэ байнал даа. Ерыш гэжэ захижал байна, ная гаратай хүгшэн. Уулзажа, баһа 14-15 хоноод гараа һэм.

Тэрэ минии мяхан түрэлэй юм гэхэдэ, абга абжаамни, аха дүүгэй хүүгэдһээ энэ хүгшэн үлөөд байна. Ашанарни долоо байгаа юм ааб даа. Минии түрэһэн ахай гэжэ байһан. Паланай Лубсан гэжэ. Мүнөө абгаймни байна, 71-тэй. Ахаймни, үнихэн болоо,гээгдээ һэн. Ная гаран ондо гээгдэбэ гээшэ гү даа. Манай үбгэнэй урда тээ гээгдээ һэн даа. Эльгэнэй үбшэн болоод гээгдээ һэн. Минии түрэһэн ахайн хүүгэд 8 байна. Хуу айл болоо.

— Хуушан байдал һанаял даа. Шэнэхээн буряадууд хайшан гээд байгааб?

— Хуу дан дангаараа байгаа. Оройдоо хамта гэжэ болоогүй. Хуу ганса ганса гэрээрээ. Гоё байгааб дээ, мүнөөш муухай бэшэл даа. Тэрэ үеые һанахада гоё. Архиншан, тамхиншан байхагүй, ахамад томоотой хүнһээ айха. Айлайш хүүгэд гээд, хэнэй аба эжыш гээд тэрээгүүр ябажа байгаа һаа аймшагтай. Тамхи татажа болохогүй. Наада энеэдэндэ ябахадаа, эжы абаһаа һураад ябаха хэрэгтэй. Һураагүй һаа, ерээд шабхадуулдаг. Би һайса шабхадуулһан хүмби. Тиимэл дээ. Гоё бэд дээ. Хүн амиды ябахадаа юумэн гээшые үзэнэл даа.

— Танай һанаанда, мууниинь юун байгааб?

— Ямар муу юумэн байба гээшэб, муу юумэн үгы гэжэ хэлэхэб. Хитад гүрэндэ байһан хүн, хитадые юун гэжэ муушалхабши.

— Мүнөө залуу буряадуудай зан заншалынь ондоо болоо гү?

— Мүнөө маанадай айл бологшые жэшээлжэ бодобол, жэгтэй гоё болоо. Бидэ тиихэдэ иимэ гоё торгон дэгэл юумэ хаанаһаа үмдэбэ гээшэбибди? Даалин дэгэлээ үмдөөл бэзэбди даа. Даалинһаа гадуур шэршүү гэжэ байгаа. Тэрэниие үмдэхэбди. Шэлүүһэ-халюуһаа үмдөө бэзэбди даа. Ямар торгон, тиимэ юумэн байһаншье юм гү, али үгы юм гү бү мэдэе. Алтан туйбатай, алтан бэһэлигтэй гоё айлай басаган, гоёл бэри болохо. Зай, бараг айлай басаган һаа, мүнөө ород алтан гэжэ хөөрэлдэнэ бэзэбди, түндэр гээшэ тэрэшни, түндэрые ород алтан гэжэ хөөрэлдэнэбди. Тэрээгээр би бүхыгөө гоёоһон гээшэб. Туйбамни гээшэ, бэһэлигни гээшэ. Хитад алтан гээшые, мүнөөнэй шарые, зүүжэ үзөөгүйб. Алиш хургандаа хэжэ үзөөгүй, шэхэндээ хэжэ үзөөгүй үтэлжэ байнаб.

— Та хитад хэлэ мэдэхэ гүт?

— Үгы. Би ямаршье хэлэ мэдэхэгүйб.

— Хитадаар дуугаржа шадахагүй болоно гүт?

— Үгы.

— Тооложо шадаха гүт хитадаар?

— Одоол хитадай тоо мэдэхэби. Нэгэ хэды мэдэхэб.

— Хэды болотор тооложо шадахабта?

— Аа, хори болотор. Һүөө үгэдэг болохоороо мэдэнэб. Һү үгэхэ гээшые мэдэхэгүй байгааб оройдоо. Үнеэгөө һаагаад лэ, айрһа тоһоо хээд лэ, өөрөө гэртээ Баруун һомондоо байхадаа байдаг бэлэйб.

— Хайлаар ошодог гүт?

— Ошооб даа. Ябааб.

— Хэрэгтэй юумэеэ олоод абаха бэзэт?

— Абааб дээ.

— Хитад хоол эдинэ гүт? Тэрэ хоолһоо юуниинь таатайб?

— Аа, намда талхатай шүлэнһөө ондоо юун хэрэгтэйб даа. Би хитад хоол эдидэггүйб.

— Мүнөөнэй залуушуул хитад хоол эдинэ гү?

— Эдеэ бэд дээ. Би тэрэ хятад хоолдош бирагүй хүмби. Ногоон лэ даа. Нантуун ороходоо, хитадай хоолой гэртэ орохогүйб. Өөрынгөө, буряадайнгаа хоолой гэртэ орохо. Хилээмэтэй сайгаа ууна, одоо юу эдинэ гээ һаань, нэгэ табан бууза абаад эдинэ. Зай, шүлэ эдинэ гээд, нэгэ талхатай шүлэ абаад эдинэ. Хитад хоолой гэртэ орой ородоггүйб.

— Танай наһанда жаргалтай үемни хэзээ байгаа гэжэ һананат?

— Намда зоболон гэжэ байхагүй, жаргажал ябанаб. Зоболон гэжэ ондоо бшуу даа.

—Юун бэ зоболон гэжэ?

— Нэгэ дугаартань – хүүгэдээ үхүүлжэ хаяхаш. Хоёр дугаартань – үгыржэ зобохош. Гурба дугаартань – ходо юумэ эрижэ ябахаш. Энэ гурбан зоболон. Би тиимэ юумэ үзөөгүйб, намда зоболон үгы. Ходо жаргажа ябааб.

— Мүнөө танай ажамидаралда тон шухала юумэн юун гэжэ һананабта?

— Хуу юумэн элбэг гээшэб дээ, бүхы юумэн элбэг. Мүнөө жэлэй шухала юумэн гэхэдэ үбһэн лэ байна, ган болоод. Яажа хэдэн үхэр малаа ондо орууулха асуудал.

 — Хүнэй наһанда шухала юун бэ?

— Хүнэй наһанда шухала юумэн... Хүн мал хоёршни холбоотой, энэмнай малшан хүнэй наһанда эгээл шухала юумэн ха юм. Адуу, тэмээ, үхэр, ямаа, хони би оройдоо бултыень хаража үнгэрөөб. Орой һая болотор хонитой ябааб. Үбгэнэйнгөө гээгдэтэр,1986 он болотор ото хонёор ябааб. Мянга долоо-найман зуугаад хонин. Мянгаһаа доошо хони хараагүйб. Өөһэдэймнай айлай хонид, буряад үүлтэрэй хонид.

— Ямар мал харахада танда һайшаагдадаг байгааб?

— Яг үнэн дээрээ хониниинь амар, үхэр харахадаш үбэлдөө бэрхэ. Хэбтэрииень хэхэ хэрэгтэй, шабааһыень түүхэ хэрэгтэй. Хонин лэ яг амар. Морёо газаа табяад лэ дүүрөө.

— Зай, һайн даа. Тандаа, үхибүүдтэтнай, аша гушанартатнай амжалта хүсэнэб.

Жанна Дымчикова

Гэрэлзураг Наталья Уланова