Шэнэхээнэй залуу малшан Сэсэрэн

Шэнэхээнэй Тэмээн хүзүүн гээд нэрэтэй газарта ажаһуудаг Сэсэрэнтэн гээд залуу айладай ошожо уулзаһан хөөрэлдөөгөө уншагшадтаа дурадханабди. 

   Һайн байна гүт, танилсая.

–      Һайн. Шэнэхээн балгаасай Тэмээн Хүзүүн гачаагай Сэсэрэнэйхибди.

Өөһэдэйнгөө малаа малжаад лэ эндэ байдагбди.

Баруун Тэмээн уурхай эндэмнай малтажа байна. Мал малжахань эндэмнай бэрхэ болобо, нэгэ тээшэ зөөхэ гү, али яаха юунбибди гэжэл байнабди. Үдэр бүхэндэ иимэ тооһо утаан соо мал яажа малжахаб, сэбэр үйлтэр болгохоб?

–      Утааниинь хаанаһаа гаранаб?

-       Тэрэ үндэр хоолойгоор дээшэ гарана, нүүрһэ галдана. (Хэдэн дабхар үндэр уурхайн үйлэдбэри харуулна)

-       Зундаа яадаг бэ?

-       Үбэл зунгуй гарадаг утааниинь.

-       Нүүрһэтэй машина олон ябана гү?

-       Хамаг багадаа үдэрэй 20-30 машина, бүдүүн ашаанай машина үдэр бүхэндэ саана наана гүйлдэхэ манай дүгылангаар. Нүүрһэ шорой адхаха, тооһон ехээр гаражал байха үдэр бүхэндэ.

-       Түмэр харгы бариха гү?

-       Барижа эхилхэбди гэдэг нүгөө жэл. Одоо энэ нүүрһэ гадаад худалдахаа байна. Нүүрһэеэ ехээр тээжэ, саашань худалдахал гэжэ, ехэ-ехээр лэ малтажа байна. Бидэнэй һууһан энэ һэеы гэрэймнай доогуур хуу нүхэн. Хэзээ доошоо унахаяа байһанаа бидэн мэдэнэгүйбди.

-       Буряад айлнуудай һууһан газарта нүүрһэ яагаад малтажа эхилнэб?

-       Айлнуудай байһан газарта еэээд, айлнуудые зөөлгөөд, мүнгэ үгөөд, газарыень эзэлээд, хоройлоод, нүхэ малтана, хуу доошонь малтажа байна. 7-8 асари баряа.

-       Хүн дуратай гү зөөхэ?

 Түрүүн яһал дуратай зөөжэ байтараа, мүнөө хүн ябаха дурагүй болоод байна.

-       Ехэ мүнгэ үгэнэ гү?

-       Нэгэ айлда 20-30 түмэн үгэнэ. (20 000 юаней) Гэрынь томо гү, жаа гү гэжэ хаража байгаад мүнгэ үгэнэ.

-       Түрэһэн нютагһаа холо хэн ошохоёо һанахаб даа...

-       Тиимэ, бидэн түрэһэн нютагаа үгэхэгүй гээд лэ, түрэһэн нютагһаа холодогүй гэжэ шармайжа байнабди эндэ.

-       Газаатнай хирпиис байна, гэр барихатнай гү?

-       Тиимэ, энэ хирпиисээр ерэхэ хабар гэр барихаяа байнабди. Энэ һэеы гэрнай манай шэнэ, шорой ехээр шэнгэнэ. Тиигээд шэнэ гэр барихабди энэ хирпиисээр.

-       Та өөр тухайгаа хөөрэгты.

-       Би юрын малшан, газаагаа арбаад үхэртэй, эдэнээ малжаад лэ байнабди, хэды хонитойбди. Малаа хараад лэ, бүхэли зунаа мори уяжа нааданда бэлдэдэг ажалтайб.

-       Хэды моритойбта?

-       Ажалай морид байха, хоёр гүгөөшэ. Хоёр гүгөөшэ моридоо уяад лэ зундаа ябадагби. Үбэлэй найрта үсэгэлдэр ошожо ерээбди.

-       Һамгантаяа хоюулаа ябадаг гут? Ниислэл Беэжин руу г.м.?

-       Сүлөөгүйб холуур ябахаяа. Һамга абаһааар хоёр жэл болооб, нүхэртэеэ сугтаа нэгэ ангида һураабди. Мүнөө нютагтаа һамга, хүүгэдтэеэ байнабди.

-       Һайн даа, Сэсэрэн. Танда, танай гэр бүлэдэ амжалтануудые хүсэнэб. 

Жанна Дымчикова

Гэрэлзураг Наталья Улановагай

"Үхэхэһөө бэшые хуул үзэжэ байһан бэел даа..." Малшан хүгшэнтэй уулзалга

73-тай Паланай Долгортой Шэнэхээнэй нютагай Холбоогой талада  2007 оной зун танилсажа, хөөрэлдөө һэмди. 

– Та хэды хүүгэдтэйбта?

— Би хоёр хүбүүтэйб, гурбан басагатайб. Жаа нэгэ ашатайб, зээнэрни –

хэды байнаб даа, хоёр, гурба... — 7 зээтэйб, иимэл хүүгэдтэйлби даа.

— Хэдыниинь айл болонхойб?

— Гурбан басагамни хуу айлай болонги. Бэригүй байнаб. Бэритэй болоһомни һалаад байна. Басаган ашатайб.

— Та мүнөө хэдыдэхи басагантаяа нүүжэ байнабта?

— Бага басагантаяа.

— Наһанайнгаа амаралтада гаранхай гүт?

— Гарахал аад, бэри үгы хүншни,.. яахабши тиигээд. (Хитадта һая болотор малшадта пенси гэжэ байгаагүй, тиигээд манайхяар наһанай амаралта гээшые ойлгохогүй байба. Авторай ажаглалта.)

— Залуудаа ямар ажал хэдэг байгаабта?

— Залуудаа би хони харууһалдаг байгааб. Үргэлжэ хони, малаар лэ ябаһан хүм даа. Оройдоо хара багаһаа хойшоо малай хажууһаа һалаагүй хүмби.

— Нүхэртнай..?

— Сүхэ-Баатар.

— Хэзээ айлайхи болоһомта?

— 1954 ондо.

— Сүхэ-Баатар мүнөө хаанаб?

— Наһан болоо.

— Үнинэй гү?

— Үни, 1986 ондо наһан болоо.

— Өөрынгөө ажамидарал, энэ наһан соогоо юу хараа, үзөө гээшэбта, хөөрэжэ үгыт.

—     Хөөрэхэ юумэн байхал бэд даа. Түүхэ бэшэхэ болоо һаа, обоо байха.

— Тобшохоноор хөөрөөд үгэхэ гүт?

— Заа, 1945 оной дайниие мэдэхэб, тэрээнһээ нааша 1948 ондо Һолоон хушуундаа суглараабди. Зай, тэрэнһээ нааша хадаа, 1958 ондо хамтарал, нэгэдэл болобо. Нэгэдэлһээ болёод лэ, ная гара ондо, (1983 ондо) хуби болоо (хубиин ажахы). Энэ иигээдлэ ябажа байһан шэнэхээн буряадууд байхабди даа.

— Сүхэ-Баатартаяа хаана танилсаабта, хэдытэйдээ айл болообта?

— Бидэ Сүхэ-Баатартай 1954 ондо айл болоо һэмди. 1953 ондо танилсаабди. Нэгэ жэл болоод айл болоо һэмби.

— Хаанахи буряад байгааб?

— Эндэхил дээ.

— Та хэдытэй байһан болонобта?

— Би тиихэдэ 19 наһатай байгааб. Минии үбгэн гуша гаратай байгаа, 12 аха, гахай жэлтэй. Би баһа гахай жэлтэйб.

— Тэрэ үеэр буряад гуримаар түрэ найр үнгэрһэн байха.

— Аа, түрэ болоо бэд дээ.

— Хайшан гээд үнгэрөөб, танай эжы, аба мэндэ байгаа гү?

— Минии абам үгы байгаа, абам 1947 ондо гээгдэһэн. Эжымни байгаа. Сүхэ-Батаар гээшэ абань баһал үгы байгаа, урагша байгаа, ерэжэ шадаагүй. Нэгэ абжаань эндэ байгаа, абжаа хуряахайндань айл болоо һэмди. Баһа түрэ болоо бэд дээ. Басага зайлгаха, гоё түрэ болодог байгаа бэд дээ тиихэдэш. Манай түрэ минии һанахада мүнөөнэй түрэһөө үшөө гоё болоо гэжэ һанагдадаг.

—     Заһал юумыетнай танай гэртэхин хуу бэлдэжэ үгөө гү?

— Үгөө. Дэгэл хубсаһа, эндэмнай оро дэбдихэр юумэ хуу бэлэдхэжэ, түхеэржэ үгэдэг. Минии үбгэн гээшэ нэгэл моритой хүн байгаа.

— Та?

— Би тиихэдэ хэды малтай, хэды үхэртэй, адуутай, хонитой, унаха моритой, алажа эдихэ хонитой, һааха үнеэтэеэ – иигэжэ энэ айлда ерэһэн хүм. Иигээд лэ энэ наһаяа баралаа.

— Та һургуулида һураа гүт?

— Үгы.

— Юундэ?

— Манай аба гээгдээ. Гээгдэһэнэйнь хойно гэрэймнай зөөри нилээн бага болоо һэн. Минии эжы гээшэ гурбан үншэн хүүгэдтэй үлөө һэн. Ахамни 14-тэй үлөө, би 11-тэй үлөөб, дүүмни 2-той байгаа. Яһала малтай байгаабди, абын гээгдэһэнэй хойшо тэдэмнай үхэ-үхэһөөр лэ, арбаад малтай үлөө һэмди. 1948 ондо айлай хонишон боложо ороһон хүнби. Одоо мүнөө болотороо малай хажууһаа һалаагүй ябажа байгдана. Айлай хонишон болоһоор, тиигээд адуушанш боложо үзөөб, үхэршэнш, үнеэшэнш боложо үзөөб, арһаш элдэжэ үзөөб. Одоо юумэ болгонии хуу үзөөб, зүүн, баруун хушуугаарш хүлһэншэн бологдоо, машинаарш ябааб. Үхэхэһөө бэшые хуул үзэжэ байһан бэел даа.

— Та өөрыгөө жаргалтай хүмби гэжэ һанадаг гүт?

— Зоболон үгыб гэжэ һанажа байнаб. Намда ганса бэрил дутана, бэримни һалаһаар хоёр жэлэһээ үлүү болоод байна.

Зобохо зоболон үгы гээшэл даа. Түрэһэн басаган хүрьгэн хоёройнгоо хаяада байнаб, гэдэһэн үлдэхэгүй. Дуратай һаа хээд, дурагүй һаа болёод, иигээд байжа байһан хүн гээшэб. Тиигээд баһа малай хажууда наһаараа ябаһан хүн гээшэш миин байжа шадахагүйл даа. Тэрэл үнеэнэйнгээ хажууда ябагдана, хонин хаанаб, тугал хаанаб гээд лэ, мүнөө нюдэмнил бүрүүл болоо. Тиихэдэнь дурамбай баряад лэ, дурамбайдажа, сүлөөгүй ябажа ябадаг нэгэ хүнби. Мори унаад хониндо ябахам гэхэдэ, хүрьгэн унуулнагүй, унахаш гэнэ.

— Танай эжы, аба, түрхэмүүдтнай иишэ ерэхэдээ хаанаһаа ерэһэн болоноб?

— Адуун-Шулуунһаа ерэһэн.

— Тэрээн тухай хөөрэжэ үгэгты.

— Адуун-Шулуунһаа ерэхэдээ минии аба 1929-1930 онууд багаар гаража ерэһэн. Абга абжаамни гээгдээ. Абамни айлай ехэ хүбүүн байгаа. Сүүгэл дасанай хубараг байгаа. Бүдын Палан гээшэ. Бүдэ гээшэ манай хүгшэн аба байгаа. Ехэ баян айл байһан юм. Тиигээд хойноһоо большевик ерэбэ гэбэ юм бэд даа. Хажуугаарш ородууд юумэ абаан, буляагаан боложол байна гэнэ. Заа, тиихэдэ манай хүгшэн аба абын лама байхадань: “Шэнэхээн нютаг яба, Шэнэхээн нютаг руу манайхин гаража ошожо байна, 1910 гаран онһоо эхилжэ хуу урагшаа гаража байна, ши лама байнаш, эндэ хэрэггүйш, яба” гэһэн юм. Абымнай дүүнэр – манай абга абжаа 13 наһатай байгаа, дүү хүбүүниинь гэжэ байһан, багашаг байһан ха даа, 5-6-тай байһан юм гү. Зай, тиигээд хүгшэн аба абые наашань, Доодо-Бооржоор мори хүтэлөөд, хоёр моритойгоор  наашань даабуулһан байгаа. Иигэжэ минии аба Шэнэхээн нютаг ерэһэн юм.

Тэрээнээш мэдэхэгүй байгаалди дээ. Абамниш гээгдээ, эжымниш гээгдээ. Би 1990 ондо Баруу һомондо байгаа һэнби. 1987 ондо тиишэ зөөжэ ошоод, 2000 ондо гаража ерээб. Хүүгэдни хуу һургуули түгэсхөө, энэ бага басаган хадамда ерээ. Тэндэ байжа байхадам, 1991 ондо Батын Намдагайда хойноһоо айлшан ерээ. Зай, айлшан ерэхэдээ, одоо Зундын Будын хүүгэд байна гү гэжэ һуража ерээ. Зундын Будын Паланай хүүгэд байна гү гэжэ һурагшалба гэбэ. Махарандын Бадма намда хэлэжэ үгөө. Зай, тиихэдэнь эндэ хэн байхаб гээд ярилдаан болоо юм бэд даа, үбгэд хүгшэд байһан.

Нэгэ үглөөгүүр Бадма гээшэ орожо ерэбэ. Заа, худагы, та хэнэй басаган гээшэбта гэбэ? Таниие ярилдаһаар, Паланай басаган бэшэ аа гү гэлсээ. Заа, хэнэй Паланай басаган гээшэбта? – гэбэ.  

Зундын Будын Паланай басаганби гэбэб. Аа, тиигээ һаа, энэ хойто айлдатнай Зундын Будын Паланайхиие һурагшалһан хүн ерээд байна гэбэ. Зай, ямар хүн бэ гэжэ һурабаб. Эхэнэр хүн гэбэ. Харахадамни, ородой буряадууд ерэһэн, баруугаарнай ябана, алхалалдана. Тиигээд, Бадма ерээд энэ зонууд даа, би тэдээндэ ошоод хэлэһүү даа гэбэ. Заа хэлэгты даа гээд, ямар хүниинь ерэгшэ ааб даа гэжэ хүлеэбэб. Хүүгэдни һургуулида һурадаг байгаа, эдеэлээд ябашабад. Үдын үедэ ерээ гээшэ гү даа. Хоёр хүн орожо ерэбэ. Мэндээ хэлсэбэбди. Бэри ерэбэл даа, гэжэ Бадма худа хэлэжэ байна. Би тиихэдэ миин байха һэн гүб даа. Сайгаа аягалжархёод, хилээмээ табижархёод, хаанахиимта гэжэ һурабаб. Адуун Шулуунай гэбэ, Сагаан Нуурай. Хэн гээшэбтэ гэжэ һурабаб. Зай, тиихэдэ һамгыень һураха бэзэб даа.

Минии абын дүү Ламажаб гэжэ байһан. Заа, Будын Ламажабай басаганби гэбэ. Хэнэй Будын гэжэ асуубаб? Зундын Будын гэбэ. Заа, та бидэ хоёрой уг гарбалнай нэгэ ха юм даа гэбэб. Стакан соо сай хэһэн, урдаһаань хараад һуушабаб даа. Ярижал байнаб. Тиимэл даа. Заа, тиигээ һаа, абга абжаамни болобо гээшэ аабта даа. Мүнөө үбгэд хүгшэд хэлэхэдээ, таниие бараг байха бэшэ аа гү гэжэ хэлэбэ. Тиигээ һаа бидэ хоёр аха дүүгэй хүүгэд болобо гээшэбди. Тиимэл даа гээд, аһашабал даа тэрэ басагамни. Света гэжэ нэрэтэй. Хоюулаа орилолдообди. Мүнөөш уйладаһам хүрэнэ, юрэдөө. Хоёр һараһаа үлүү болоод ерээ һэнби.

Мүнөө һанажа, юрэ болёод байнаб, тэрэнээл һананаб. Минии абын дүүгэй Ламажабай хүүгэдүүд 6 байна. Гурбан хүбүүн, гурбан басаган. Би амидыдаа ошоол һаа гэжэ һанажа байнаб. Ошохол хүн аабзаб даа. Тэрэнээ һанахадаа уйладаһам хүрэдэг лэ дөө, басагаяа. Минии бага басагантай одоо адли юм байха. Одоо хайшааш хара, Одон-Сэрэнтэй адли байха. Хоёр һараһаа үлүү болоходоо тэрээнтэеэ адли болоо һэмди. Үбэртөө абаад унтахада даа, эжы абань гээгдэшэһэн. Тиигээд, абжаа, шинии үбэртэ унтахам гээд лэ, ерээд лэ үбэртэш орохо, хүхымни хүхэхэ даа, бариха даа. Баарһан басагамни. Орой мүнөөш һанахадаа, оройдоол нюдэндэмни харагдажа байһан шэнгеэр һананалдеэ. Ошохол хүн аабзаб даа гэжэ һанажа байнаб. Хэзээ ошохо хүнбиб.

— Һүүлдэ ерээгүй гү?

— Үгы.

— Мүнөө Адуун Шулуундаа ямар ажал хэнэб?

— Хүдөө хонитой ябадаг айл байгаа. Түмэр гэжэ хүбүүтэй һэн. Хүбүүн басаган хоёртой һэн. Басаганиинь хадамда ошоо һэн. Би басагынь хүргэлсөө һэмби. Хүбүүниинь сэрэгтэ мордохоо байгаа һэн. Мордоод ерэһэн һурагтай. Заа, Зундын Боролдын басаган гэжэ байна, Могойто дээрэ. Манай аба гээшэ 3 аха дүүнэрэй нэгэн байһан. Энэ Гарма-Доржо байна, Гарма-Доржын Дульбаа байна. Дульбаагай хүүгэд Лубсан Галсан хойно ошоод байна. Тэрэ Зундын Боролдын басаган гээшэ Могойтын район дээрэ байнал даа. Ерыш гэжэ захижал байна, ная гаратай хүгшэн. Уулзажа, баһа 14-15 хоноод гараа һэм.

Тэрэ минии мяхан түрэлэй юм гэхэдэ, абга абжаамни, аха дүүгэй хүүгэдһээ энэ хүгшэн үлөөд байна. Ашанарни долоо байгаа юм ааб даа. Минии түрэһэн ахай гэжэ байһан. Паланай Лубсан гэжэ. Мүнөө абгаймни байна, 71-тэй. Ахаймни, үнихэн болоо,гээгдээ һэн. Ная гаран ондо гээгдэбэ гээшэ гү даа. Манай үбгэнэй урда тээ гээгдээ һэн даа. Эльгэнэй үбшэн болоод гээгдээ һэн. Минии түрэһэн ахайн хүүгэд 8 байна. Хуу айл болоо.

— Хуушан байдал һанаял даа. Шэнэхээн буряадууд хайшан гээд байгааб?

— Хуу дан дангаараа байгаа. Оройдоо хамта гэжэ болоогүй. Хуу ганса ганса гэрээрээ. Гоё байгааб дээ, мүнөөш муухай бэшэл даа. Тэрэ үеые һанахада гоё. Архиншан, тамхиншан байхагүй, ахамад томоотой хүнһээ айха. Айлайш хүүгэд гээд, хэнэй аба эжыш гээд тэрээгүүр ябажа байгаа һаа аймшагтай. Тамхи татажа болохогүй. Наада энеэдэндэ ябахадаа, эжы абаһаа һураад ябаха хэрэгтэй. Һураагүй һаа, ерээд шабхадуулдаг. Би һайса шабхадуулһан хүмби. Тиимэл дээ. Гоё бэд дээ. Хүн амиды ябахадаа юумэн гээшые үзэнэл даа.

— Танай һанаанда, мууниинь юун байгааб?

— Ямар муу юумэн байба гээшэб, муу юумэн үгы гэжэ хэлэхэб. Хитад гүрэндэ байһан хүн, хитадые юун гэжэ муушалхабши.

— Мүнөө залуу буряадуудай зан заншалынь ондоо болоо гү?

— Мүнөө маанадай айл бологшые жэшээлжэ бодобол, жэгтэй гоё болоо. Бидэ тиихэдэ иимэ гоё торгон дэгэл юумэ хаанаһаа үмдэбэ гээшэбибди? Даалин дэгэлээ үмдөөл бэзэбди даа. Даалинһаа гадуур шэршүү гэжэ байгаа. Тэрэниие үмдэхэбди. Шэлүүһэ-халюуһаа үмдөө бэзэбди даа. Ямар торгон, тиимэ юумэн байһаншье юм гү, али үгы юм гү бү мэдэе. Алтан туйбатай, алтан бэһэлигтэй гоё айлай басаган, гоёл бэри болохо. Зай, бараг айлай басаган һаа, мүнөө ород алтан гэжэ хөөрэлдэнэ бэзэбди, түндэр гээшэ тэрэшни, түндэрые ород алтан гэжэ хөөрэлдэнэбди. Тэрээгээр би бүхыгөө гоёоһон гээшэб. Туйбамни гээшэ, бэһэлигни гээшэ. Хитад алтан гээшые, мүнөөнэй шарые, зүүжэ үзөөгүйб. Алиш хургандаа хэжэ үзөөгүй, шэхэндээ хэжэ үзөөгүй үтэлжэ байнаб.

— Та хитад хэлэ мэдэхэ гүт?

— Үгы. Би ямаршье хэлэ мэдэхэгүйб.

— Хитадаар дуугаржа шадахагүй болоно гүт?

— Үгы.

— Тооложо шадаха гүт хитадаар?

— Одоол хитадай тоо мэдэхэби. Нэгэ хэды мэдэхэб.

— Хэды болотор тооложо шадахабта?

— Аа, хори болотор. Һүөө үгэдэг болохоороо мэдэнэб. Һү үгэхэ гээшые мэдэхэгүй байгааб оройдоо. Үнеэгөө һаагаад лэ, айрһа тоһоо хээд лэ, өөрөө гэртээ Баруун һомондоо байхадаа байдаг бэлэйб.

— Хайлаар ошодог гүт?

— Ошооб даа. Ябааб.

— Хэрэгтэй юумэеэ олоод абаха бэзэт?

— Абааб дээ.

— Хитад хоол эдинэ гүт? Тэрэ хоолһоо юуниинь таатайб?

— Аа, намда талхатай шүлэнһөө ондоо юун хэрэгтэйб даа. Би хитад хоол эдидэггүйб.

— Мүнөөнэй залуушуул хитад хоол эдинэ гү?

— Эдеэ бэд дээ. Би тэрэ хятад хоолдош бирагүй хүмби. Ногоон лэ даа. Нантуун ороходоо, хитадай хоолой гэртэ орохогүйб. Өөрынгөө, буряадайнгаа хоолой гэртэ орохо. Хилээмэтэй сайгаа ууна, одоо юу эдинэ гээ һаань, нэгэ табан бууза абаад эдинэ. Зай, шүлэ эдинэ гээд, нэгэ талхатай шүлэ абаад эдинэ. Хитад хоолой гэртэ орой ородоггүйб.

— Танай наһанда жаргалтай үемни хэзээ байгаа гэжэ һананат?

— Намда зоболон гэжэ байхагүй, жаргажал ябанаб. Зоболон гэжэ ондоо бшуу даа.

—Юун бэ зоболон гэжэ?

— Нэгэ дугаартань – хүүгэдээ үхүүлжэ хаяхаш. Хоёр дугаартань – үгыржэ зобохош. Гурба дугаартань – ходо юумэ эрижэ ябахаш. Энэ гурбан зоболон. Би тиимэ юумэ үзөөгүйб, намда зоболон үгы. Ходо жаргажа ябааб.

— Мүнөө танай ажамидаралда тон шухала юумэн юун гэжэ һананабта?

— Хуу юумэн элбэг гээшэб дээ, бүхы юумэн элбэг. Мүнөө жэлэй шухала юумэн гэхэдэ үбһэн лэ байна, ган болоод. Яажа хэдэн үхэр малаа ондо орууулха асуудал.

 — Хүнэй наһанда шухала юун бэ?

— Хүнэй наһанда шухала юумэн... Хүн мал хоёршни холбоотой, энэмнай малшан хүнэй наһанда эгээл шухала юумэн ха юм. Адуу, тэмээ, үхэр, ямаа, хони би оройдоо бултыень хаража үнгэрөөб. Орой һая болотор хонитой ябааб. Үбгэнэйнгөө гээгдэтэр,1986 он болотор ото хонёор ябааб. Мянга долоо-найман зуугаад хонин. Мянгаһаа доошо хони хараагүйб. Өөһэдэймнай айлай хонид, буряад үүлтэрэй хонид.

— Ямар мал харахада танда һайшаагдадаг байгааб?

— Яг үнэн дээрээ хониниинь амар, үхэр харахадаш үбэлдөө бэрхэ. Хэбтэрииень хэхэ хэрэгтэй, шабааһыень түүхэ хэрэгтэй. Хонин лэ яг амар. Морёо газаа табяад лэ дүүрөө.

— Зай, һайн даа. Тандаа, үхибүүдтэтнай, аша гушанартатнай амжалта хүсэнэб.

Жанна Дымчикова

Гэрэлзураг Наталья Уланова

Согтын Жамса Шэнэхээн буряадуудай түүхэ тухай

2007 оной зун Үбэр-Монголой Шэнэхээн нютагаар видео буулгажа ябаха үедөө Хүлэн-Буйрай үндэр наһатайшуулай нэгэн Жамса ахатай зорюута уулзажа Шэнээхээнэй түүхээр һонирхоһон байнабди.

Тиихэдэ Шэнэхээн буряадуудай түүхэ тухай ном бэшэжэ байнаб гэжэ 82-той Жамса ахай хөөрөө бэлэй. Япон, хитад хэлэнүүдые һайн мэдэдэг Согтын Жамса наһан соогоо һурган хүмүүжүүлэгшээр, багшаар хүдэлһэн, Хүлэн-Буйрай Эвенкын хушуунай олониитын, улас түрын ба намай ажал хэжэ ябаһан хүн. Мүнөө Шэнэхээн нютагай Баян хушуун обоо дээрэ 2007 оной зун Жамса үбгэнтэй үнгэрһэн хөөрэлдөөгөө уншагшадтаа дурадханаб.

–      Та хэзээ энэ буряадуудай түүхээр һонирхожо эхилээбта?  

–  Би иимэ ажал анхандаа ехээр хэрэгсээдэггүй байгааб. Амаралтада гараад, түүхын номуудые уншадаг болооб, Буряадай түүхэ нилээн үзөөб,  Шэнэхээнэйнгээ түүхые. Арбан хоёр жэлэй туршада Шэнэхээн буряадуудай обогуудыень хуу тооложо гарааб: бүхы айлаар, бригадануудаар ябааб, ямар айл хэды хүүгэдтэйб, эрэгтэй, эмэгтэй гэхэһээ эхилээд хуу бэшэжэ абааб. Энэ Шэнэхээнэй хэниинь ямар угайб, ямар обогойб гэжэ хуу мэдэхэб, тэдээн соо хэды хамниган бэ гэхэһээ эхилээд, мүнөө намда Шэнэхээн буряадуудай бүхы обогууд байна. Һомоной дансанууд соо “буряад” гэжэ тэмдэглэһэн юумэ олохогүйт, хуу “монгол” гээд байха.

–      Шэнэхээн буряадуудай бараалхан шүтэдэг Баян хушуун обоо дээрэ ерээд байнабди. Ямар үзэсхэлэн һайхан байгаалитай дайда гээшэб!

–      Энэ Баян хушуун обоо яг Имин голой баруун эрье дээрэ байһан обоо. Урдаһаа хойшоо урдажа гарадагшни Имин гол. Энэ Имин голые уруудаад хойшоо ябахада, зүүн урдаһаа баруун хойшоо урдажа ороһон Шэнэхээн гол гэжэ байха. Тиихэдэ аяар баруун тээһээ зүүн тээшээ урдаад, хойхонуур Имин голдо шудхажа ороһон Хуйн гол гээд байха.

     Иимэ гурбан голой уулзуур дээрэ гурбан голые дахажа, һуурижажа амидарһан Шэнэхээнэй буряадууд гээшэбди. Энэ нютагта ерэһэнһээ хойшоо бодоходо 86-87 жэл болобобди.

–          Шэнэхээн нютагта байһан буряадууднай хэзээ хилэ гаража эхилһэн болоноб?

–          Анхан хилэ гараһанһаа хойшо энэ нютагта ерэһэн сагые бодоходо 90 жэл боложо байна. Яг Шэнэхээн нютагта буряад хушуун гэжэ бии болоһонһоо хойшо тоолобол 86-87 жэл болонол даа.

–          Шэнэхээн буряадууднай Буряад ороной ямар нютагуудһаа ехэнхидээ гаража ерэһэн байнаб?

–          Зүб, нэн түрүүн энэ асуудалда харюу үгэхэ хэрэгтэй байна. Эндэхи буряадууднай тэрэ үедэ энэ Ородой нютаг соо байһан, Ородой нютаг гэхэ юм гү даа, яг түүхын ёһоор хэлэхэ болоо һаа, буряадайнгаа, өөһэдөөнгөө нютагһаа ерэһэн зон лэ даа.

Шэнээхээн нютагта мүнөө байһан буряадууд олонхимнай Ага найман эсэгын таһардаһад болонобди, арбан нэгэн эсэгын хори буряад гарбалтан гээшэбди. Шэнэхээн буряадуудай ехэнхинь Агын буряадуудай таһардаһан гэжэ хамагай түрүүн ойлгохо хэрэгтэй байна. 

Ага найман эсэгын буряадай найман отог гэхэ юм, найман отогоор бүрилдэһэн буряадууд ямар газарта байһан гээшэб гэхэдэ, зүүн хажууһаань абаад хэлэе: Үлирэнгын гол мүнөө Шэтэ можын Улаан-Шулуута – Краснокаменск хото болоно. Тэрээнһээ гадна, элдэбын нэрэтэй колхозууд байха, тиигээд Бооржын голые үгсөөд, Хүхэльбын шэлын наада хажуу – энэ болбол Үлирэнгын голой буряадуудай нютаг гээшэ. Үлирэнгэдэ байһан буряадуудай анханай тоо тиимэ олон бэшэ байгаа. 1918 ондо Ородһоо дүрьбэжэ хүдэлхэдөө, бараг Үлирэнгэ нютагаар байһан буряадууд булта наашаа гараад ерэһэн байна. Тэндэһээ баруун тээшэ Дээдэ-Бооржын голой эхин – энээниие Дээдэ-Бооржынхид гэжэ хэлэхэдэ болохо. Мүнөөнэй Бооржо хотоһоо зүүн тээшэ хуу Дээдэ-Бооржо гэгдэдэг байгаа. Тиихэдэ Бооржын түмэр харгын буудалһаа доошоо байһан зониие Доодо-Бооржын зон гэхэ.

Иигээд Дээдэ-Бооржо, Доодо-Бооржо, Тари, Тариин нуур, Агын Онон гол шадарайхид – эдэ газарнуудта һууһан буряадууд наашаа гараһан байнал даа. Тиигээд Шэнэхээндэ наашаа гараһашуулай үсөөниинь үлөө. Олонхинь хайшаа ошооб гэхэдэ, тэрэ үедэ адлил Монгол руу олоор ородог байгаа. Монголой мүнөө байгша Дорнод аймагта буряад хэды һомон байна: Сагаан-Обоо гэжэ һомон байна, үшөө Баян-Дүн, Баян-Уула гээд һомонууд байха. Зай иигээд, тэрэнһээ баруулхада, хойшолходо гү, хориин буряадууд болоно – Монголой Хэнтэйн аймагта олон буряадууд бии.  

Тэрэ 1917-1918 онуудһаа хойшо 1930-аад оной эхин болотор Монгол рууш, наашаа Хүлэн-Буйрай Шэнэхээн рууш отол зөөдэл боложо байгаа. Зөөхэдөө хүнүүдэйнь тоо адли бэшэ, ехэнхидээ үсөөгөөр, хэды айл, үгы һаа, хэды хүн гэһэн шэнгеэр, энэ арба гаран жэлэй туршада хойно хойноһоонь хилэ гаража байгаа.

–      Ямар шалтагһаа буряадууд хилэ дабажа эхилээб?

–      Юундэ иихэ болоо юм гэхэдэ, 1914 оной дэлхэйн нэгэдүгээр дайнһаа хойшо, Ород гүрэндэ большевик намай жолоодоһон хубисхалай хүдэлөөн хурса болоо гээшэб даа. 1917 ондо Октябриин хубисхал боложо, сагаан хааниие шэрээһээнь татажа буулгаа, тиихэдээшэнэ Зүблэлтэ засаг байгуулаа. Иихэдээ энэмнай нэгэ үдэр, нэгэ жэл, хахад жэл соо бүтэшэһэн юумэн бэшэбшэ бы даа. Нэгэл Октябриин хубисхал болоод бүтэшөө бэшэ, шэнэ Улас орон байгуулжа, түблэржэ, ябан харгыдаа оротороо хэдэн жэл болоо ааб даа. Иихэдээ тэрэ үеын Зүблэлтэ Ород гүрэндэ ехэ сэмүүн, олон зүйлэй амидархада бэрхэтэй байдал гараһан байна.

     Тииһээ тиитэрээ заха хизгаар орониие, хилэ дахуу байдаг зониие ехэ хүшэртэй юумэн туглардуулдаг болоо: элдэб зүйлэй хулгайшан, дээрмэшэн, һандаагаашан, тиихэдэ онсогойлон Ород ороной хубисхалай хоёр бүлэг зоной – улаантан сагаантанай дундахи тулалдаан эндэ тэндэ ото боложо байха. Тиихэдэнь заха зуурай зөөдэлшэ буряад-монголнуудай байдал, мал малжадаг зондо элдэбын харша юумэн олоор ушардаг болоо. Дээрэнь 1920-оод оной эхинэй үедэ дэлхэйн зарим гүрэнүүд, жэшээнь, Япон, Англи, Америкэ гэһэн гүрэнүүдэй сэрэгүүд Шэбээриин ороноор ороод, энэ шэнээр гаража байһан Зүблэлтын засагые унагааха гэжэ оролдодог байгаа. Тиихэдээ сэрэгэй хїльбэсэл боложол байха, улаан сэрэгтэй дай хэхэ. Иимэ байдалда заха үзүүрээр байһан үсөөн тоотой зонуудта амидархада яаха аргагүй бэрхэтэй байгаа.

–          Нээрээшье, тэрэ үеэр Ород гүрэн нилээд хүлгөөтэй байгаа, илангаяа Агын талаар бүришье һаа аймшагтай байһан гэдэг. Өөрынгөө ами наһа, гэр бүлэ, ажамидаралаа хамгаалжа ошоһон зон болонол даа.

–          Тиихэдэ энэ Зүблэлтэ гүрэнэй хубисхал гээшые Улаан засаг гэжэ хэлэдэг байгаа. Сагаан хаанаа үмөөрһэн зониинь – сагаантан гээшэ ааб даа. Улаан засагта дурагүй зон манай буряадууд соо баһал олон байгаабша бы даа. Юрэнхы тоонь тиимэ ехэ олон бэшэ, үсөөнш һаа, хүсэ ехэтэй байгаа. Жэшээлбэл, ехэ томо һүмын, дасанай томо ламанар, үгыш һаа ехэ тайшаа, гулваа, зайһан мэтын ноёд – эдэмнай улаан засагта хуу дурагүй байгаа. Тиихэдэ энгэй юрын малшад, хүдэлмэришэ, ажалша түмэн баһа алиниинь сохом һайн, алиниинь сохом муу гэжэ мэдэхэшьегүй һаа, дээрээ, урдаа хараха зоноо дахаха ёһотой байгаа – тиимэ саг байһан гээшэл даа. Тиихэдээ хилэ дабажа наашаа гаража ерэһэн олонхи буряадууд тэрэ үеын ехэ ноёдой, ехэ баяшуулай, ехэ ламанарай үгэдэ орожо, дахажа ерэһэн үсөөн тоотон болоно.  

       Тэдээн соо баһа өөрын бэеэ дааһан үзэлтэй, энээндэ дуратай, дурагүй зон байгаашье һаа, тоонь тиимэ олон байгаагүй. Тэрэ үеын мэдэлгэ, соёл гээшэмнай тон барагтайхан саг байһан болоно. Олонхи тооной хүнүүд урдаа хараһан зоноо дахаад лэ ябадаг саг байгаа гээшэ. 

       Иигээд тобшолходо, тэрэ үеын Шэтэ можын Үлирэнгэ нютаг, Дээдэ-Бооржо, Доодо-Бооржо, Тари нютаг, Онон нютаг, Ага нютагай һэеы гэртэ зөөдэлөөр амидардаг, табан хушуу малые гол түшэдэг, таряа талха тарихые гол болгодоггүй – олонхинь иимэ зон хилэ гараһан байнал даа. Тогтомол байра байдалтай, гэр байшантай, һууринтай – иимэ зон ехэ олоороо хүдэлөөгүй. Тиихэдээ хилэ шадар ороһон зөөдэл амидаралтай буряадууд Хүлэн-Буйр руу ерээ, үгыш һаа энэ Монголой Дорнод, Хэнтэйн аймагууд руу ороһон байна.

–      Шэнэ нютаг ерэһэн буряадууд яагаад ажамидаралаа зохёожо эхилээб?

–      “Шажан түрэеэ хамгаалха” гэжэ үгэ буряадуудта байха. Энэ бурхан шажан, буддын шажан гээшэш Буряадай оройдоо зайлахын аргагүй шухала шажаниинь болоһон үе байгаа. Буряад ороной нютаг бүхэндэ элдэбын һүмэ хиид, дасан олоор байгуулагдаһан, ламанар олон. 1910-1920 онуудай үеэр, жэшээлбэл, Ага нютагай Сүүгэлдэ мянга гаран шабитай дасан байгаа. Агын дасандаш баһал хэды зуун шабитай һүмэ байгаа. Тэрээнһээ бэшэ Агын тойрог дотор байһан дасан тоолохо болоо һаа, олон байгаа ааб даа: Гүнэйн, Тугшан, Зугаалайн дасанууд гээд.

     Эндэ ерэһэн буряадууд тэрэ үеын шэнээр гараһан ноёдто хоёр шаардал, хоёр хүсэл табиһан байна. Тэрэ үедэ хушуунай даргые угурдаа гээд нэрлэдэг байгаа (угурдаа – хэргэмтэй ноён). Шэнэхээн нютагай хоёрдохи угурдаа Миндэгэй Мижэдтэ олон зон, тэрэнэй доронь байһан ноёдынь хүрэтэрөө  хоёр эрилтэ табиһан байна. Хамагай түрүүндэ – дасанаа барижа, мүргэлэй газартай болохо. Иигээд нэгэдэхинь – шажанаа һэргээхэ гэһэн гуйлта болоно.  Хоёр дугаартань – хүүгэдээ һургаха, һургуули байгуулха гэһэн шаардалга (эрилтэ) табиһан байгаа.

–      Һонин лэ байна, шажанаа һэргээе, хүүгэдээ һургая гэһэн арад хаанаш, хэзээш хосорхогүй гэжэ һанагдана. Тииһээ тиитэрээ энэ Шэнэхээн буряадуудай байрлаһан газар нютаг тэрэ үеэр хооһон байга юм гү?

–          Тэрэ үедэш Шэнэхээн гэһэн нютаг анханһаа хойшо эзэгүй бэшэ – эзэтэй байһан. Ямар эзэтэй байгааб гэхэдэ, аяар тэрэ 1730 оной үедэ Алтай уулын тэндэһээ, мүнөөнэй энэ Халха монголой баруун хизаарһаа нэгэ бүлэг өөлэд зон Хүлэн-Буйр зөөжэ ерэхэдэнь, ноёд энэ Шэнэхээн голдо нютагжуулжа һуулгаһан. Өөлэд гээшэш ойрад монголнуудай нэгэ һалааниинь, тэдэнтэй нэгэ хамаатан зон. Үсөөхэн, мянга хүрэхэгүй өөлэд ерэһэн байгаа. Тиигээд энэ Шэнэхээн гол гэдэгшни хэнэй үгэһэн нэрэб гэхэдэ, 1730-аад онуудаар өөлэд монголнууд ерэжэ һуурижахадаа, энэ голдо Шэнэхээн гэжэ нэрэ үгэһэн. Юун бэ гэхэдэ, шэнэ гэһэн үгэһөө гараһан үгэ болоно – шэнэхэн. Тэдэнэр анхан ерэһэн шэнэ нютагайнгаа голые Шэнэхээн гол гэжэ нэрлээ. Иигээд гараһан нэрэ, Шэнэхээмнай өөлэд хүнэй үгэһэн нэрэ болоно.

–          Өөлэд хүнби гэһэн нэгэн-хоёр хүниие бишье таниха байнаб, Хүлэн-Буйрай монгол телевидениин ахамад редакторынь Цырен-Даша аха өөлэд монголби гэдэг. Харин өөлэдүүдэй ерэхын урда энэ газар нютагаар монголшууд нүүжэл байһан байха.

–          Аяар саашань, хэдэн зуун жэл тоолохо болоо һаашни, Чингисхаанай үедэ энэ Шэнэхээн гол баһал байгаа. Тиихэдээ ондоо нэрэтэй байһан гэжэ түүхын сурбалжалга, бэшэгүүд соо байна. Ямар нэрэтэй байгааб гэхэдэ, Тахимын гол гэжэ нэрэтэй байгаа. Тахим гээшэш энэ хүлэй тахим, нугархай. Энэ Шэнэхээн гол зүүн тээшээ урдаад  ерэжэ байтараа, зүүн тээ Шэнэхээн һүмын саада тээ гэнтэ годироод, хойшоо урдаад, тиигээд зүүн хойшоо гэнтэ тахирһан. Тиихэдээ Тахимын гол гэжэ анхандаа дүгэм дээрэ нэрэтэй байһан гэнэ.

       Тиигээд энэ нютаг дээрэ өөлэдүүдэй һуужа байтар, 1910 онһоо түрүүн, 1890 гаран онуудаар, нэгэ халдабарита халуун үбшэн тараа – тарбаган тахал, хулганаа хэжэг гэдэг. Тэрэ халдабарита үбшэнһөө ехэ олон өөлэд хүнүүд энэ нютагта гэрээрээ үхөө. Тиигээд лэ мэгдэхэдээ, үхэһэн, хатаһан юумэеэ хуу хаяжа, орхижо ябаһан болоно. Өөлэд баһа шажантай зон, эндэ һүмэ байгуулһан байгаа, нэгэ субаргаш бариһан, тэдэ бүхы юумэеэ хаяад эбдээд, энэ урагшаа, Иминэй гол өөдэ зөөгөө. Мүнөөнэй Имин сомон гэжэ байна, өөлэдүүд 1900-аад оной эхиндэ тэндэ ошожо амидарһан зон болоно. Тиигээд, энэ буряадуудай 1920-оод оноор ерэхэдэ, энэ нютаг хаягдаад, 20-30 жэл соо эзэгүй болоод байһан нютаг байгаа.

–      Манай хори буряадууд шажан мүргэлтэй зон хадаа айнгүйгөөр иимэ нютагта ошожо һуурижаһан зон болоно ха.

–      Ерэхэдэнь, үхэһэн хүнэй яһан, малай араг яһан, айлнуудай гэр бараанай эбдэрхэй хаягдамалнууд, орхигдоһон буусанууд эндэ-тэндэ харагдадаг байгаа. Ниигэм дээрэ байгаа бэшэ, үсөөнш байгаа һаа, хүнэй досоо һэжэг түрэдэг гээшэ “Энэш муу газар байһан байгаа” гэжэ һанаа һаа. Тиигээш һаа, энэ нютагта үбһэ, бэлшээри һайн, модо шулуун элбэг, голой бургааһан, ургаса һайн, малда ехэл гоё газар байгаа.  

     Һая энэ нютагта ерээд, Раднын Абида угурдаа өөрөө Мүгдэн хото хүрэтэр ошожо, Жандяа Хутагта гэгээнһээ абарал эриһэн гэхэ. “Мүнөө эндэ маанадта нютаг тааруулжа үгөө, Шэнэхээн гэжэ нэрэтэй. Тиигээ хадаа энэ газараа һайнаар эзэмшэхынь түлөө энэ нютагтаа заһал хүүлэхэмнай” гэжэ Жандяа хутагта гэгээнһээ абарал гуйгаа юм. Тиихэдэнь Жандяа Хутагта ном, гүрэм уншуулагты гэжэ абарал буулгаа. Тэрэнииень Раднын Абида нютагаа бусажа, ламанарые суглуулаад, заһалынь хээ юм.

     Энэшни шажанай талаар ехэл шухала юумэн гэжэ ойлгожошье, бодожошье болоно. Бидэ мүнөө болгоод, тэрэ үеын зон тиимэл ехэ һүзэгтэй, бишэрэлтэй зон байгаа гэжэ һанахадашни, нүгөө талаһаа, баһал хүнэй сэдьхэлэй зоболонгые арилгаха шанга арга бии гэжэ хэлэхээр байна.

–     Шэнэхээн нютагта ерэһэнһээ хойшо буряадууд таба удаа ехэ зөөдэл хэһэн юм гэжэ танһаа дуулааб. Эдэ зөөдэлнүүд тухай хөөрэжэ үгыт.

     Нэгэдугаар зөөдэл. Хамагай түрүүшын зөөдэл тиимэ олон зон бэшэ, хойно хойноһоо хоёр жэл соо зуугаад айл Шэнэхээн ерэһэн аад лэ, Халхын баруун тээшэ зуугаад айл зөөжэ ябашаһан байна. Энэмнай 1922-1923 онуудта болоһон үйлэ. Гансахан Халхын Юузэрэй хиид ошоһон 70 айлай нэрэниинь хуу бэшэгдэнхэй байха юм. Иихэдээ Монгол улас руу 100 айл ябаһан байна. Бэшэниинь Шэнэхээндээ үлөө.

— Тэдэ Шэнэхээндээ багтахаа болёод зөөгөө гү?

     Бэшэ. Тэрэ сагта сүлөөтэй үе байгаа, хамаагүй хилээр орожо гаража байдаг үе. Гол шалтагааниинь гэхэдэ, баруун тээшэ Монгол руу агынхидай, хориинхидай ороһон зониинь олон байгаа. Тэдэниие дахаадш ябаһан зон гэжэ баһа байха, заримашуул түрэлөө дахаад ошоо. Зарим зон манай Шэнэхээндэ нютагынь тиимэ һайн бэшэ, үбһэн бүдүүлиг үндэр, хониндо таарамжа муутай, нютагынь һайн бэшэ гээд, гоё нютаг бэдэржэ ошоһон. Иимэл шалтагаанууд байгаа.

     Хоёрдугаар нүүдэл.  1929 оной һүүл, гушан он гарахын урдахана хоёрдугаар нүүдэл болоо. Тэрэ үедэ энэ Манжуурһаа Саярайн хүрэтэр түмэр харгы байһан. Энэш 1902 ондо табигдаад, 1903 онһоо хүдэлжэ эхилһэн түмэр харгы. Тиихэдээ энэмнай Ородой сагаан хаанай мэдэлэй харгы байгаа. Тэрэ үедэ японууд орон газарымнай эзэлээ. Ород гүрэнэй совет засаг, Хитадай хуушан засаг хоёрой дунда түмэр харгын асуудалаар баахан зүрилдөөтэй, хэрэлдээтэй болоод байһан үе. Тиигээд Манжуурһаа Хайлаар хүрэтэр улаан сэрэг ерээ. Тиихэдэнь Шэнэхээндэ ерээд байһан буряадууд бултаараа большевик ерэбэ, улаантан ерэбэ гэлдээд, гэрээ ашаад лэ, малаа туугаад урагшаа тэрьелээ.

     Тиигэжэ 1929 ондо буряадууд олоороо зөөгөө, жара-дала гаран айл Хинганиие дабажа зөөдэлөөрөө саашаа ябаһан юм, урагшаа. Тэдэниие 1926 ондо гэр бүлэтэеэ Шэнэхээндэ ерээд байһан Ринчин-Доржо гэжэ хүн дахуулаа. Тиихэдэ бүхы Шэнэхээнэй зон булта ноёд юутэеэ тэрэниие дахаад зөөһэншье һаа, тэдэнэй дундаһаань энэ Хайлаар хото хэды зон ерэжэ, сэрэгэй комендантатай түмэр харгы дээрэ ошожо уулзахадань: “Бидэ энэ гансал түмэр харгын ушараар ябанабди, хэлсээгээ хээд түргөөр бусахабди” гэхэдэнь, дахин зондоо мэдээ хүргэжэ, хуу зөөһэн айлнуудаа һөөргэнь бусааһан байна.

     Ринчин-Доржые дахаһан 70 гаран айл Шэлын гол дээрэ ошожо амидараа. 1929 онһоо 1930 он болотор зөөдэлөөр ябаа: Хинганиие дабаа, Имин гол, Халуун аршаан, Хуулын гол, Түшөөтэ, Зарууд, Хуулин хөө, Тольёон хото, Хуулин гол, Хэшэгтэн хушуу, Далай нуур, Шэлын хото, Шэлын гол гээд тэдэнэй ябаһан газарай нэрэнүүд. 1931 ондо Шэлын гол хүрэжэ,  арбан долоон жэлэй туршада Бүдүүн Ринчинэй буряадууд Баян-Шэнэ гэһэн нютагта Буряад хушуу байгуулаад амидарһан түүхэтэй. 

     Гурбадугаар зөөдэл. 1939 оной һүүл багаар 1940 оной эхиндэ арбан айл энэ Шэнэхээнһээ малаа туугаад, зөөдэлөөр гэрээ ашаад, Хинганиие дабажа зүүн урагшаа Дүрбэд-Хушуун гэжэ газар Хинганай эбэртэ ошоо. Тэндэ ошоод байхадань, 1940 оной зун малынь байжа һураагүй халуун газарта, батаганаан хэдэгэнээн элбэг, тэндэ ехээр мэгдээ. Гурбан айлынь малаа худалдаад, гэр тэргэ юумэеэ вагондо ашаад, һөөргөө хүрэжэ ерээ. Бэшэ 5-6 айлынь баруун урагшаа зөөгөөд, Хуулын гол гэжэ газарта ошоо. Энэ 1940 оной намар. Энэ гурбадугаар удаагай зөөдэл.

     Дүрбэдугаар зөөдэл. Дүрбэ удаагай зөөдэлдэ 1942 ондо Шэнэхээнһээ 70 үрхэтэ айл (270-280 хүн аматай) зөөгөөд, баһа тэрэ Хуулын гол гэдэг руу Хинганай үбэртэ ошоо. Энэ 1942 оной зөөдэлдэ баһа мал олон байгаа, түмэ гаран – 10 мянган. Энэ дүрбэдугаар удаагайнь зөөдэл. 

     Табадугаар удаагай зөөдэл. Энэ табадахи зөөдэл 1945 оной 6 һарада болоо.  170 гаран үрхэ айл 700 гаран хүтэй, 50 мянга гаран малтай Шэнэхээндэ байдаг баян айлнууд булта Хинганиие дабажа, баһа тэрэ Хуулын гол гэжэ газар ошоо. Иимэ табан удаагай зөөдэл.

     1945 оной 6 һарада олон малтай ошоһон зон Хуулын гол хүрөөд, нэгэ һара болоогүй байтарнь, 1945 ондо Совет засаг Японтой дай зарлаад, Улаан сэрэг гаража Хитад орожо ерэбэ. Тиихэдэ эдэшни дайнай үедэ одоол ехээр зүдэрөө, бараг 2 түмэ — 20 мянга гаран мал эндэ һалаһан гэжэ бидэ мүнөө бододогбди.

–     Зониинь яагааб?

–      Зон гарзатаашье һаа, хүн ехээр үхөөгүй, айл ехэ зүүдээ. Тэрэ Улаан сэрэг орожо ерэхэдээ, фронт дээрэ хамагай түрүүн ябажа байһан зониинь ямар зон байгааб гэхэдэ, дэлхэйн хоёрдугаар дай үнгэргэһэн зон, тииһээ тиитэрээ Улаан сэрэгэй ялатан гэдэг пленнэ зон, үхэхэдэ хамаагүй зонуудые түрүүн ябуулдаг байгаа. Тэдээнэй хүлдэ дайрагдахада, тэдэшни юумые хамаагүй абана, буляана. Мал байгаа һаань – мал, үхэр һаань – үхэр, һүрэгөөрнь туугаад ябашаха. Тэдэ зон ехээр дайнай хүлдэ дайрагдаа.

     Саашаа энээнһээ зайланабди гэжэ тэрьедээд, Бүдүүн Ринчин гээшын байһан газарта тэдэнэр нүүгээ. Тиигээд 1945 ондо зөөжэ ошоод, 1947 он болотор тэндэ амидараа. Тэрэ үедэ Ринчин-Доржын зон анхан 70-аад үрхэ айл байһан аад, өөһэдөө баһа олон болоод, 10 гаран жэл соо 100 гаран үрхэтэ айл болоод байгаа.  

     Наанаһаа энэ Хуулын голдо байһан гурбан удаа ошоһон буряадууд ниилээд, 250-260 үрхэ айл, Бүдүүн Ринчинэйдэ хамта 350-360 үрхэтэ айл болоо. Хүниинь баһа олон болоо 1500-1600 хүн болоо. Тиигээд Бүдүүн Ринчин болбол ехэ эрхэтэй, хүсэтэй болоод, тэндэ 1947 он хүрэтэр амидараа. Тиигээд юундэ зөөгөөб, хэн юун дахуулжа ябаһан бэ гэжэ энэ түүхэнь хуу тодо байнал даа, энээниие танда хуу хэлэбэл дэн ута болошохо байна.

–  Тэрэ Хитад гүрэнэй дотоодын дайнай эхилхэдэ, эдэ буряадууднай хайшан гэһэн болоноб?    

–      Шэлын голдо шэнэхээн буряадууд 1947 оной Хитадай дотоодын дайнда Ринчин-Доржониинь урбаад, Чайнь Кайши Гоминьдан гээшые дахаад, энэ Хитадай коммунис партиһаа урбажа, Хитадай нүгөө тала руунь ороод, дайнай хүлдэ орожо, мянга гаран буряадууд хуу сүйдэһэн байнал даа. Гоминьдан Коммунис парти хоёрой хоорондо дайн болоходонь, парти руу ороогүй, Гоминьдан руу түшэжэ ороһон болоно. Ринчин-Доржын буруу харгыгаар ябаһан ушарһаа тэндэ байһан мянга гаран буряадууд хүй сүйдөө, хууш үхөөгүй, үхэһэн хүниинь 200-300 байгаа юм ааб даа. 100 гаран мянган малынь эндэ һалаа, 1500-1600 хүнэй хахадынь баригдаад, хитад газар руу хуу ябуулагдахаа байхадань, манай эндэһээ Һама-Сүрэн гэжэ нэрэтэй нэгэ үбгэн шармайжа, Баруун Үзэмжэ хушуунда 700 гаран хүниие хүгшэд, хүүгэдые ойр зуура амидаруулаа.

     Тиигэжэ байтарнь бидэн саанаһаа, тэрэ үедэ би сэрэгтэ байгааб, нүхэдөөрөө ошожо тэрэ олон буряадуудые газараар дахуулжа Шэнэхээндэ асараа һэмди. Яг монгол газар дээрээ гараад байхадань бидэ ошообди. Тиигээд ууха эдихэ юумэшьегүй, үмдэхэ хубсаһа хунаршьегүй, гэр барааниинь хуу һалашаһан, хахад унаатай байгаа. Эндэ бидэ хэдэн хүн шармайжа, эдихэ ууха юумэтэй болгожо, унаха унаатай болгоод, 1947 оной намар 700 гаран хүниие – дандаа хүгшэд, һамгад, хүүгэдые наашань асарһан зомди. 87-той Һама-Сүрэн гэжэ үбгэн мүнөө байна, би байнаб, бэшэмнай хуу үхөө.

     Тиигэжэ бусахадань Шэнэхээнэй буряадууд 700 гаран хүниие хуу айлнуудайнгаа зондо тараагаад, хубсаһынь, эдихэ ууха юумыень даажа, нэгэ жэлдэ абалсажа амидаруулаа. Анханай байһан хүрэнгэ, зуу мянга гаран мал, тэрэ олон тэргэ, гэр бараа булта дайнай хүлдэ һалаа. Юушье үгы, хубсаһа, эдихэ юумэгүй хооһон зон тэндэһээ бусаа.  

          Бэшэ зониинь 1947 ондо саашаа тэрьелээд, Үбэр Монголой баруун орон, тиихэдэ Гансу, Чинхай можо хүрэтэр ошотороо бутаржа, таража 600-700 хүн тэндэ хэдэн жэл амидарһан. Тиигээд саашаа тэрьелжэ ошоһоншни 1947-1955 онууд болотор найма-юһэн жэл баруун монгол нютагуудаар ажал хэжэ, энэ тэрэ хүнэй юумэ хэжэ амидараад, тиигээд 1955-1956 онуудта хуу наашаа, һөөргөө бусаа. Тэрэ үедэ Бүхэ Хитад гүрэн улас байгуулагдаад, сүлөөлэгдэһэнэйнь хойно удаа дараалан эндээ бусажа ерэһэн.

–     Зариманиинь тэрээгүүр гэр бүлэ болоод шэнгээ гү?

     Тон үсөөн. Байбал, нэгэ-хоёр. Энэ түүхэ соо улас түрын асуудал, амидаралын асуудал баһал хуу байна даа.

–     Ринчин-Доржо яаһан болоноб? Үбэр-Монголой түүхын номууд соо энээн тухай “Ринчин-Доржын урбалгаан” гэжэ байгаад бэшээтэй байдаг, “буряад дээрмэшэн” гэлсэхэ.

–     Ринчин-Доржо коммунис партиин ударидалгада байһанаа, би танһаа һаланаб гээд, Гоминьдан Чайнь Кайшиие дахаад, Беэжин ябашаһан, тиигээд тэрэнэй оршон  дээрэһээ сэрэг байгуулаад, олон хүниие буляаһан, хулгайлһан, алаһан дээрэһээ буряад дээрмэ гэжэ нэрэтэй болоод, 1947 ондо ехээр сүйдэһэн гээшэ даа. Тиимэһээ Шэлын голой үзэмшэ, абга, сахар гээд хошуунууд, тэдэшни буряадта дурагүй байха. Яагааб гэхэдэ, тэндэ байһан буряадууд тэдэниие хашар болгожорхиһон, 1945-1947 онуудта Ринчин-Доржо тэндэ олон хүниие алаһан, баһаһан, дээрмэдэһэн хүн гээшэ. Тиихэдээ “буряадай дээрэм” гэжэ тэндэхи зон хэлэхэ. Энээн тухай ном соо оронхой.

– Тэрэ үеэр архи хомор байгаа гү?

– Архиш анханшье байһан лэ даа, энэмнай ородой нүлөөн. Тиигээд лэ нютагай зон архи ехээр дэрлэжэ ууха, архяар амидарха, иимэ зон хаа яаа байгаашье һаа, тон үсөөн байгаа. Хитадта архи ухаангүй элбэг байгаагүй, анханһаа хойшо холоһоо асаржа наймаалдаг һэн. Минии хүүгэн байхада, Хайлаар хотодо ородууд ехэ олон байгаа. 1900 онһоо түмэр харгы бариһанһаа хойшо Харбиин, Хайлаараар ородууд олон болоһон бшуу даа. Тиихэдээ “спирт” гэдэг архиие банкаар асараад уудаг һэн.

– Буряадууд 40 наһатай болотороо архи уудаггүй байгаа гэлсэгшэ.

– Энэ шажан дэлгэрһэн ябадалшни архи багаар уудагтай холбоотой бшуу. Ламанаршни архи уугты гэдэггүй бшуу даа. Хоридог байгаа.

– Бидэ энэ үдэрнүүдтэ Шэнэхээн талын түрэдэ байбабди, ёһотой буряад түрэдэ архи аягалхагүй – ехэл зохид харагдаба. Тиибэшье һаа, минии ойлгоходо, үбэрэй архи гэдэг юумые абаад ябаһан эрэшүүл байбал хаш гэжэ обёорооб.

– Үбэрэй архитайхан зон байгаа ааб даа.

–     Шэнэхээн буряадууд мүнөө Эвенк хушуунай бүридэлдэ ороно, юундэ Буряад хошуун гээд үгыб?

– Буряад хушуун гэжэ тон түрүүн нэрлэнхэй байгаа. Арбаад жэлдэ буряад хушуунаараа байгаабди. Буряад хушуун, Өөлэд хушуун гэжэ баһа байгаа. Тиигээд япон сэрэг ороод, 1932 ондо эдэ хушуунуудые бултыень ниилүүлээд, Һолоон хушуун бии болгоо. Тэрээнһээ хойшоо тэрэл шэгээрээ Һолоон хушуун гээд ябанабди. Һолоонгууд гээшэш – эвенкнүүд болоно.

–     Зай, түүхэдээ бусая, япон дайнай һүүлээр Шэнэхээндэ ямар байдал тогтооб?

–   1945 онһоо 1948 он хүрэтэр, дэлхэйн хоёрдугаар дайнай үедэ японой талхида, японой мэдэрэл доро байһан буряадууд ехэ бутараа, задараа, һалаа, үгырөө. 1948-1958 онуудта Шэнэхээн нютагтаа дахин сугларжа, дахин энэ буряадайнгаа амидарал, ажал дахин байгуулаа. Энэ арбан жэл соо нилээд урагшаа дэбжээ, хүгжөө. 1948 онһоо эхилжэ Хитадай коммунис партиин ударидалгые жэнхинээр тэрэ үедэ хүлеэжэ абаа гээд хэлэлтэй.

     1948 оной урда Хүлэн-Буйр өөрөө автономибди гээд,  хоёр-гурбан жэл 1946-1948 онуудта хэнэйшье мэдэлэй бэшэ байгаа. Тиигээд Үбэр-Монгол компартиин ударидалга доро 1948 ондо жэнхэнеэр аймаг, засаг байгуулагдаа. Хүлэн-Буйр газарые дахин шэнээр зохёогоо, засаг түрыень һэргээгээ. Тиигээд нэгэ 10 жэл соо харгыдаа ороһон.

     Энэ арбан жэл соо хуби хубяараа хүгжэжэ байтараа, 1958 онһоо Хитад гүрэнэй таряалан орониие хамтын болгожо эхилээ. Нэгэл доро бүхы Хитадай таряалан хүдөө ажахые хуу хамтаруулаа. Тэрэнээ хитадууд “Нэгэл харайлтаар тэнгэридэ гараабди” гэжэ хэлэдэг. Энэ Мао Цзэдунэй хэһэн буруу ажал. Тиигээшье һаа энээниие ехээр зон буруушаадаггүй. Шэнэхээн буряадууднай 1958 онһоо 1983 он хүрэтэр 25 жэлэй туршада колхоздо амидараа.

-       Шэнэхээн буряадууд дуратайгаар малаа хамтаруулаа гү?

-       Юундэ дуратай байба гээшэб? Дурагүй бэд даа. Дурашьегүй һаа хуу амбаар хээ. Зуун үхэртэй һаа, зуун үхэрөө үгэхэш, хубидаш һаажа эдихэ нэгэ үнеэ үлээхэ. Хүдөөгэй амидаралда нэгэ сар, нэгэ унаха мори – иимэ юумэ хубидаш үлээжэ үгэнэ. Эдихэ юумэ, шанаха хони үлээхэгүй. Тиигэшье һаа һүүлдэ, хорёод гаран жэл болоод, хүнүүдшни бага сага мал дээрээ байхадаа, хубиин мал үдэхэһөө бэшэ буураха ёһо байгаагүй. Тиигээд баһал мал олон болоходоо ехэ олон боложо шадахагүйл даа. Ехэдээл һаа нэгэ арбаад болоо.

–     Хамтын ажал Шэнэхээн буряадуудта ямар нүлөө үзүүлһэн болоноб?

–      Тэрэ үедэ юун гэжэ хэлэдэг байгааб гэхэдэ, хамтаралай амидарал хээд хүн муу болоо, залхуу болоо зангынь. Ажал хээшьегүй һаамни намайе заатагүй эдеэлүүлхэ ёһотой, салин үгэхэ.

-       Тэрэ үеэр һургуули һудар, соёлой байшангууд баригдаа гү?

-       Хэгдэжэл байгаа ажал, тиигээд, хэгдээшье һаа, тэрэ үедэ мүнгэн хомор, ниитыншье мүнгэн хомор саг байгаа. Үгытэй байһан үе гээшэ, Хитад гүрэн ядуу байгаа. Тэрэ үеын һайн юумэниинь юун бэ гэхэдэ, энэ ниитын хамтын хүсэ түшэжэ, трактор машина, малай хүсэнэй машина, косилка г.м. абтажа, энэл үеэр бригаданууд бүридхэгдөө. Тэрэ үедэ хэды бригада болооб гэхэдэ, бүхы Шэнэхээндэ гурбан нэгэдэл болоо, бригадын тоо арбан гурба болоо. Мүнөө байһан энэ Тэмээн-Хүзүү, Холбоо, Шэлбээ – хуу бригадын һуурил даа. Зохёон байгууламжань тодо болоо. Зоной хүдэлмэришэ талань гэхэдэ, ниитын хүдэлмэри түшөөд, өөрынгөө хүдэлмэри түшэхэнь бага болошоо. Залхуу болоо.

–     Тииһээр байтараа саг хубилаад, 1983 ондо бултыень тараагаа гэнэ гүбди?

–     Тиигээ. 1983 ондо бултыень һөөргэнь тараагаа. Энэ тарааһан ябасыень хэлэе. Колхоз, хамтаралые манай эндэ монголоор нэгэдэл гэдэг. Энээниие суглуулхадаа – хайшан гээд суглуулааб гэжэ, тараахадаа – хайшан гээд тараагааб гэжэ энэшни хуу ехэ ябадалтай. Юрэнхы дээрэнь хэлээ һаа, 1958 ондо нэгэдэл болгожо суглуулаад, 1983 ондо хуу һөөргэнь тараагдаа. Хуу хубиин, үмсэ болгоһон. Тэрээнһээ хойшо хамта гэһэн юумэн үгы болоһон юм.

     Хамтын, ниитын ажал хүдэлмэри хээд, тэрээнһээ хубиин мүнгэ олодог байгаа. Тэрэнь хуу тогтоолтой: хони хараа һаа – тэды, үхэр ажал хээ һаа – тэды, үнеэ һаагаа һаа, үбһэ сабшаа һаа, тээбэри хээ һаа — тэды мүнгэ олохо гэһэн хуу дүримтэй байгаа. Тэрэ хугасаа соо мал ехээр үдөө, баһал тиигээд, малай тоо ехээр үдөөш һаа, эрхэ байгаагүй.

–     Хайшан гээд тэрэ хамтынгаа зөөриие һүүлдэнь хубаагааб?

–     Анхан нэгэдэлдэ хуби оруулхадаа, би нэгэ 50 үхэртэй байгаад, тэрэмни хуу сар бэшэ, үнеэтэй – энэшни хуу дансада оронхой байгаа, хэды үнеэ, сар, буруу, мори, хони оруулаабши. Энээниие бусаахадаа, энэ 20 жэл соо хуу хэды болооб гээд тоолохо. Эгээ түрүүн абахадаа, нэгэ үнеэмни хэды түхэригтэ болохоб гэжэ хуу сэнтэй, тоотой, дансатай байгаа. Жэшээнь минии 50 үхэр, 10 адуун, 100 хонин бултаараа ниилэхэдээ хэды мүнгэнэй мал болохоб гэжэ дансатай. Тиихэдэ жэл бүри 100-һаа 2% мүнгыень намда бусаана. Тиихэдээ 25 жэлдэ 50% тэрэ хүндэ хуу бусаа. Үшөө 50% үлэнхэй байна – тэрэнииень бусаана.

–  Шэнэхээн дээрэ хуу хубиин болобошье, һомон гээд байна. Һомон гээшэмнай ямар ажал хэдэг, малшадта яажа туһалдаг болоно гээшэб?

–   Засагай ажал гээшэшни дээрэһээ хуу тогтоолтой. Жэшээнь, хушуун соо ямар-ямар һалаа мүшэрнүүд – мал хамаардаг газар, арадай, хүнэй ажал амидаралые хамаардаг газар, һомон соошни баһал зониие хамаарһан зонууд байха. Партиин талаһаа байхаһаа гадна, засагай ордон, сомон дарга, мал ажалые хамаардаг зон: мал хэшэг, гэм һэргылдэг, малай үүлтэрые һайжаруулдаг, асаг хуулиие хамаардаг зон байха. Һургуули һудар, соёл урлагые хамаардаг зонууд хуу байха, мүнөөшье байна. Шэнэхээн балгаас соо мүнөө хуу байна ямарш эрхэтэн, хуулиин газар, милиис байна.

–     Мал ажалаа хээд, малшад гүрэндээ налог түлэнэ гү? 

–     Мүнөө хуу усадхаа, юумэ түлэдэггүй, болиһоор 2-3 жэл болобо. Жэшээнь нэгэ үхэр, хонин тэды-эды гээд хуу тоотой байха. Тэрэш жэлэй баһа хэды мянга болошохо. Таряашад баһа налог түлэхөө болинхой, бүхы хитад гүрэнөөр иимэ болонхой.

–     Банк зээли үгэнэ гү?

–     Үгэнэ. Һүүлшын 3-4 жэл соо банк зээли үгэнэ. Хүдэлмэриин хүсэеэ алдаһан, өөрынгөө бэе тэжээжэ шадахагүй, үгы гэбэл, гэртэхинээ тэжээжэ шадахагүй, тиимэ ядуу, зоболонто амидаралтай зондо уласай  даадхал, туһаламжа үгтэнэ. Ниигэмэй даадхал гэжэ байха, энэ гүрэнэй тогтоолоор газар бүхэндэ иимэ юумэн гаража байна. Хото газарай, хүдөө таряалан, хүдөө малша газарай зондо, доодо захын арадай амидаралай баримжаагаар мүнгэ олгодог ёһо гаргажа байна.

–     Энэ Манжуурһаа Хайлар хүрэтэр ямар һайхан тала нютаг, уужам гоё байгаали гээшэб.

–      Энэш хуу Үбэр-Монголой газар. Тиибэшье мүнөө малшадта газарынь хүрэнэгүй, малаа малжаха газар дутана. Хуу хитад оронхой. Имин уурхайда хуу хитадууд, Тэмээн хушуун гээд бригадын газарынь үгы шахуу боложо байна. Хууляар, уласай хэрэгээр нүүрһэ малтанабди гээд, газарынь абана.

–     Буряадууд газар дороһоо малтагдаһан нүүрһэнһээ мүнгэ абана гү?

–     Үгы. Нёдондо Тэмээн-Хүзүү бригадын газарта, тэндэхи яг айлай байһан газарта нүүрһэнэй худаг гараа. Ниилээд олон айлые тэндэһээ зөөлгэжэ, орондонь мүнгэ үгөө. Хитад компанинууд ехээр мүнгэ олоно. Үгэһэн мүнгөөрнь айлнууд зөөхэ баатай болоно, ондоо гэр оложо абаха. Тиимэ ёһо бии, мүнгыень үгэхэ. Баһал тэрэ ёһо эбдэдэг зарим ноёд байгаа ааб даа. Тиимэ юумэн баһал гараха, үгы байбалнь, сууд гээшэш яажа амидархаб даа. Манайхинда  хуулиин газараар мэдэлгэ дутана. Хитад хуулиин мэдэлгэдэ  хэлэн дутана. Ресторанда ороод эдеэлхэ хитад хэлэтэйшье һаа, хуулиин газарта ороод хөөрэлдэхэ хэлэн дутана. Залуушуулнай мүнөө хуу һуража, хэлэтэй боложо байнал даа.

–     Энэ хаража байхада мүнөө наһатай буряадууд хитад хоол эдинэгүйбди, хитад хэлэ мэдэхэгүйбди гэнэ. Тиихэдэнь залуушуул хитад хоолдо дуратайбди, хитад хэлэтэйбди гэнэ.

–     Залуу хойто үе хуу тиигэнэ. Хитад хоол эдидэг болоо. Тиигээшье һаа мяхагүйгөөр амидаржа шадахагүйл даа. Хитадууд мяхагүйгөөр амидардаг зон гээшэ. Манай буряад мүнөө хитад хоолдо хэр һураабди гээш һаа, мяхагүйгөөр байжа шадахагүй.

–     Һолоон хушуунда байгаа олон жаа яһатан – хамниган, һолоон, даур, өөлэд, буряадууд гээд ехэ эбтэй ажамидарна. Ямар һайнаар бэе бэеынгээ хэлэ мэдэдэг юм бэ гэжэ гайхабаб.

–     Буряад хүн мүнөө һолоон хэлэ ехэ мэдэхэгүй. Гансал нэгэ-хоёр хүн бага сага мэдэдэг байжа болоо. Юрэнхы дээрээ хэлэхэдэ, һолоонтой һолоон хэлэн дээрэ хөөрэлдэжэ шадахагүй. Һолоон хуу өөһэдөө монгол хэлэ һайн мэдэдэг. Тиихэдээ ярилдахадаа ядаха юумэн байхагүй. Дагуур хүн монгол хэлэ мэдэнэ гээшэ ааб даа. Яг тэрэ дагуурай газар Түб хушуун гэжэ байха, эндэхи дагуурнууд тиишээ ошоо һаа, тэндэхи дагуур хэлэ мэдэхэгүй.

–     Дагуурай хэлэниинь монгол үндэһэтэй гү?

–     Тиимэ, монгол үндэһэтэй. Бүри уг хэлэниинь монгол. Тиихэдээ дагуур үндэһэтэнэй өөһэдөө уг гарбалнай монгол гэжэ хэлэдэг хүниинь олон байна. Тиихэдэ түбэй дагуурнууд тиимэ бэшэ даа. Бидэ өөһэдөө нэгэ үндэстэн гээшэбди гэжэ хэлэхэ. Баһа Монголтой адли бэеэ дааһан үндэстэн гээшэбди гэжэ хэлэдэг.

     Энэ хушуунда мүнөө 10 гаран мянган дагуур байна, буряадһаа олон. Эвенкэнь баһа 10 гаран мянга. Буряад мүнөө 7 мянга байналди даа. Бэшэниинь хуу хитад юм ааб даа. 40 мянган зонтай барганууд Зүүн, Баруун хушуунда амяараа байха. Барганууднай буряадтай нэгэ гарбалтай. Бидэ Хориин 11 эсэгын, тиихэдэ хориин 11 эсэгын омог  баргада хуу байна: галзууд, харгана, шарайд, хуасай гээд лэ хуу байха. Би өөрөө хуасай обогтойб.

–     Хүхүүрнүүдынь ябана гү?

     Хүхүүрнүүдээ мэдэхэгүй барганууд. Манайл буряадууд хүхүүрээ хуу мэдэнэ.

–  Шэнэхээн буряадай эрэшүүл  хуу  хутагатай ябадаг гэжэ дуулааб, үнэн гү?

–  Манай нютагта түрүүн иимэ үгэ байһан гэхэ: “Буряад – хутагаша, һолоон – хулгайша”. Хутагатай ябадаг ушар тухай хэлэхэ болоо һаа, Шэнэхээн буряадууд анханһаа  хойшо, хүүгэдшье һаа хүрэтэрөө, бишыханшье һаа, модон хуйтай хутагатайхан ябадаг байгаа. Тэрээгээрээ ганса мяха эдихэ бэшэ, малда ябадаг хүндэ хутага заал һаа хэрэгтэй: ургаяа заһана, малайнгаа туруу хюмһа абана, тэргэ шаргынгаа ажал хуу хэнэ.          Буряад айлда, малда ябадаг хүндэ заал һаа бэлэн хутага хэрэгтэй. Һэеы гэртэ байдаг айлда гар хюрөө, һүхэ хоёр заал һаа байха ёһотой. Энэ бол амидаралай хэрэгсэл, ажалай шухала юумэн. Зөөритэйхэн айл мүнгэн гоё хутагатай байха.

   Гоёлой хутага, ажалай хутага – хуу илгаатай, хойноһоош ерэхэдээ тиимэ байгаа. Мүнөө манайхин хуу мүнгэн хутагатай байхал даа, бидэ арбаадхан наһатай хүүгэдтээ хутага хадагалаад лэ байдагбди. Энэшни болбол нэгэ талаар буряад зоной заншалай юумэн болоно, нүгөө талаар амидаралай юумэн болоно гээшэ.

–  Нээрээшье, тэрэ 1920-1930 онуудай яаха аргагүй сэмүүн, хатуу сагта буу зэбсэгтэй, хутага шүбгэтэй ябаагүйдэ болохогүйл байгаа ха.

–  Буряадуудай түүхэ соо үшөө нэгэ иимэ ушар байна. 1931 ондо Имин голой эхин дээрэ нэгэ бүлэг үнэршөөн зон байгаа. Одоо мүнөө байһан Оршоон Хинганай эбэр талада, Бутхаа газар орон гэхэ. Тэдэнэр хуу зэбсэгтэй байгаа, буряадуудай малыень, адууень хүрэтэр туугаад ябашадаг байгаа, хэтэрхэдээ Шэбээрин хүрэтэр, Ород гүрэн руу ошохо, үгыш һаа Монгол руу ошожо, мал туугаад ерэшэхэ. Ганса хулгайгаар 200 жэл соо амидарһан бүлэг зон байгаа. Малаа хулуулгаһан буряадууд маниие тэдэнэр дээрмэдэнэ гэжэ амбын яамда хэды бэшэг бэшэһэн байгаа гэхэ. Тиихэдэнь нэгэ арга хэмжээ абагты гэжэ харюу ерэһэн гэхэ.

  Тэрэ үемнай нээрээш сэмүүн үе байгаал даа. Тииһээр байтарнь 1931 оной үбэл Семеновай бүлэгүүд хилэ дабажа ерээд, энээгүүр үбэлжэһэн, амидарһан байха юм. Хинган уулын арын тайга хүбшэ бартаа газарта арба-хорёор бүлэглөөд, хулгай дээрмээр амидаржа байһан хэдэн бүлэг мангадууд байгаа. Тэдээнһээ амяараа хулгайгаар байдаг зон баһал байгаал даа, бодхуул ерэһэн буряадууд, гэр бүлэ болоодүй, ганса һамга, хүүгэдээ хаяад ерэһэн зон нилээд байгаа. Зариманиинь Семеновойш бүлэгүүдтэ хабаатай.

     Шэнэхээн буряадшни урдань адуу ниилүүлээд харадаг байһан, мир адуун гэхэ тэрэнээ, манаашадтай байха. Тэрэ мир адуун соо сагаантанай – Семеновой бандидуудай адуу морид табяатай байһан гэхэ. Нэгэ һүни тэрэ адууень үнөөхи үнэршөөн һолоонгшни абаад ябашоо. Манаашыень алаад, адууень намнажа абаад ябашоо гэхэ. Тиимэ юумэнэй болоходо ноёд ой соо амидаржа ябаһан 20-30 хүниие оложо, тэрэ хулгайгаар амидардаг бүлэгые номгодхогты гэһэн. Тэдэнь ошоходоо, бултыень хэтэрүүлжэрхёо, алажархёо. Хүгшэд хүүгэдтэйнь хуу... Хэды зон байһаниинь мүнөө мэдэхын аргагүй, тиимэ олон бэшэ байгаа.

  Энэ ябадалые үүдхэһэн, энээниие одоо абяагүй болгоод үнгэргэһэн хүншни Үржэн Гармаев. Тэрэ үедэ 1931 ондо Үржэн Гармаев Шэнэхээн буряад хушуунай дарга ноёниинь байгаа. Тиигээд буряад хүбүүдые абажа, тэрэ хүбүүдые хэтэрүүлээд, ерыт гэжэ хэлээд, гэр гэртэнь эльгээжэ нютаг соогоо амидарагты гэжэ түбхинүүлһэн хүниинь Үржэн Гармаев.  

     Үшөө нэгэ ондоо Шэнэхээнэй үбгэжөөлэй хөөрэһөөр (Согтын Жамсында ороод һуужа байгаа, би нэрыень бэшэжэ абаагүйб): Адуу нэхэжэ ошоходонь, үдэшэлэн бөөниинь бөөлэжэ байгаа гэхэ. Санжа гэжэ хүн ошоһон, Ногоон-Шугын һайн эрэ байгаа гүб даа, уулада амидардаг һайн эрэ байгаа. Тэдэнэй нэгэ удаган бөө бөөлэжэ байгаа гэнэ, дайсан ерэбэ гээд дуулажа байгаа.  Тиихэдэнь тэрэ буряадуудшни мориной һүүлдэ банка шагтагалаад табижархёо, тэрэ банка шагтагалһан моридынь хото хорёо һандаагаа, мал адууһан соогуур гүйгөөд, газаа сүйд болоо. Тиихэдэнь тэрэ ерэһэн буряадуудшни гүйжэ ороод, удаганииень барижа абаад, һабатай һү руу тархииень зоогоод табижархёо гэхэ. Тэрэ һүни манаа табиһан һолоонгуудые үглөөдэрынь хуу хэтэрүүлээд, мангадуудтай хамта бултыень нюдэжэрхёод бусаһан байна. Тиигээд адуугаа туугаад ерэһэн һурагтай”.

     Тиимэ ябадал болоһон. Тэрэнэй урда маниие тэдэ дээрмэдэнэ гэжэ буряадууд амбын яамда бэшэг бэшэһэн байгаа гэхэ. Тиихэдэнь нэгэ арга хэмжээ абагты гэжэ бэшэг ерэһэн байгаа. Тиигээд амбанһаа хулгайшадһаа нэгэ арга хэмжээ хэгты гэһэн бэшэг абажа зүбшөөрэлтэй болоод, тэрэ хэрэг бүтэһэн байгаашье һаань, бидэ энээн тухай яридаггүйбди. Буряадһаань гараа юм гү, мангадһаань юм гү, мүнөө бү мэдэе. 

–  Энэ Шэнэхээн буряаадуудай хэды үеын ажабайдал танай нюдэн дээрэ үнгэрөө, Шэнэхээнэй айл бүхэнэй обог гарбалынь мэдэнэт. Хаража байхадатнай, ямар зоной үри һадаһад мүнөө яажа ажамидаржа байнаб?         

–   Хуу адли бэшэ. Урдань дээгүүр ябаһан зоной – ноёдой, баян удамтай хойто үень олонхинь һайн ябажа байна. Зуунай 70-80% хуу һайн байна. Баһал тиигээд тэдэнэй үри хүүгэд соо муугаар ябадаг хүн баһа байха. Өөрын оролдолгогүй, һургуули һударта ябаагүй, мэдэлгэнь дутуу хүнүүд баһал байна, үгы бэшэ.

   Буряад хэлэндэ үгэ байха “Хорхойдо хориггүй, хоёр заяанда нүгэл үгы”. Муу ябадал хээгүй, үнэншөөр ябаһан хүн хэзээдэшье һайн үри дүнтэй байха. Жэшээлхэдэ, Хитадта 1966 онһоо 1976 он хүрэтэр соёлой хубисхалай 10 жэлэй һамуурал гэжэ болоо. Энээн соо зон түмэниие тамадаһан, худалаар нээрээ хүниие хоболһон, муугаар ябаһан зонууд нэгэшье өөдэлнэгүй. Хамагай һүүлдэ муу үйлэ, муу ябадал хэһэн хүнэй ажамидарал, һүүлшын дүнгүүдынь хойто үедэнь хүрэтэр муутай байна. Баһал тиигээд эндэ хүмүүжэлэй асуудал байха, хүүгэдээ хүрэтэрөө һургажа шадаагүй, хүмүүжүүлжэ шадахашьегүй зон гэжэ байха.

Жанна Дымчикова

Гэрэлзурагууд Наталья Уланова

2011 ондо үнинэй хүлеэгдэһэн мэдээсэл Хулэн-Буйрһаа дуулдаба, Жамса аха номоо “Шэнэхээн буряад-монголшууд” гэһэн номоо гаргаба гэжэ.