Үбэр-Монголой Шэнэхээн буряадуудай ажабайдалда зорюулһан үзэсхэлэнэй
нээгдэхын урда 2007 ондо энэ нютагта болоһон хэды уулзалгаяа уншагшадайнгаа
анхаралда дурадханабди. Шэнэхээнэй Холбоодо Тулгатан гэһэн бүлэтэй танилсажа
хөөрэлдэбэбди.
– Сайн
байна, танилсая танай бүлэтэй. Ямар угайбта, хэды хүүгэдтэйбта, юу хэжэ
һуудагбта?
– Манайхин сагаангууд угтай.
Сэмпэл Гармын Дансаранай Шэмэдсэрэнэй Тулгынхи гэжэ дүрбэн һуунабди. Хоёр
хүбүүдтэйбди. Шэнэхээн нэгэдэлэй, Баруун холбоо бригадын моришон Тулга гэжэ
айлайхибди.
– Хүбүүд тухайгаа хөөрэгты.
Хэдытэй болонхойнууд
бэ?
– Ехэ хүбүүмнай мүнөө 19-тэй,
1988 ондо түрэһэн. Багамнай 10-тай, 1997 оной.
– Таанар эндэ Холбоодо
зуһадаг гүт?
– Тиимэ.
Намаржаан, үбэлжөөн, зуһаламнай хуу нэгэ газарта – Холбоодо. Нэгэл
һууринтайбди, нэгэл газартаа байдагбди. Намар болоходо энэ уулынгаа саагуур
малаараа гаража зөөдэгбди, үнеэдөө һаажа, бэлшээри гоё газарта гарадагбди. Эндэ
зуһахада үбһэ ногоомнай муу болоно. Тиигээд тэрээгүүрээ сэбэр газар гаража үнеэ
юумэеэ һаанабди, хонёо адуулнабди. Үндэр хулһатай газар байха, тэрэ хулһан
соогоо орожо үбэлжэдэгбди. Мүнөө үбһэеэ хадажа оруулжа байнабди.
– Үмсөөрөө байһан айл юм байнат, хэды үхэр малтай гээшэбта?
– Үмсөөрөө байһан айл юм байнат, хэды үхэр малтай гээшэбта?
– Бүхыдөө
таби гаран үхэртэйбди, 180 гаран хонин ямаан байха, унажа ябаһан агта адуун, 2
тэмээн гэжэ байха. Табан хушуун мал хуу байха манайда. Үбэлэй хүйтэн болоходо,
малдаа тэмээгээ унадагбди. Бүхэли үбэлөө тэмээгээр бүхы ажалаа хэнэбди. 13 үнеэ
һаанабди, һүеөө заводто үгэжэ байнабди. 1 литр һүн 1,5 түхэриг (хитад
мүнгөөр) болоно. Газаамнай ерэжэ наймаашад өөһэдөө абаашадаг. Анхан морин
тэргээ оруулаад лэ, абаашажа тушаадаг байһамди. Арбаад жэлэй тиигэхэеэ
болинхойбди, хуу машинаар газаамнай ерэжэ абаха юм. Хоёр гурбан намаашан ерээд
буляалдажа байха газааш, хэндэнь үгэхэ дуратай һаа, тэрээндээ үгэхэш.
– Таанар
мүнөө ямар хүсэлтэйбта? Юу хэхэеэ һананабта?
– Урдань
жэл бүри энэ сабшаланһаа 60 тэргэ үбһэ абадагһаа, һүүлшын хоёр жэл ган боложо,
20 тэргэ үбһэ абанабди. Энэ 50 үхэрөө баталаад, түрэхэ 200 хонитой болоо һаа,
жэл бүри 400 хони үдхэбэл, юумэнэй урда гарахал байгаабди. Хүүгэдээ хүн
болгожо, һургуули һудартай болгоо һаа гэжэ һананабди.
– Улаан-Үдэ
ошожо үзөө гүт?
– Үгы.
Сүлөө сагай байгаа һаа, ошоол һаа гэжэ һанадагбди. Һаянай хэды жэлэй ошожо үзэе
гэлсэдэг болоод байнабди.
– Улаан-Үдэдэ
ажамидархаяа һананагүй гүт?
– Ошожо
хараагүй, үзөөгүй нютаг тухай юун гэжэ хэлэхэбши, эндээл байхадамнай маанарта
һайн.
– Талада
ажамидархын түлөө, талада байхада юун хэрэгтэйб?
– Мал
хаража байхада зунай сагта морин хэрэгтэй. Морин гээшэмнай манай хамаг ажалые
хэжэ байха. Арба һараһаа эхилээд, таба һара болотор агтаяа амаруулжа,
тэмээгээрээ ажалаа хэдэгби. Тиихэдэ минии унажа байһан морин турахагүй, тарган
зандаа байха. Гэр хэрэгтэй, энэ манай эжы абымнай абажа ябаһан гэр гээшэ.
– Хотодо
байһан хүн талада байжа шадаха гү?
– Хүн
бүхэнэй заншалаар болохо. Бидэл һаа хотодо байжа шадахагүйбди, залхуутай байна.
Үдэр мүнгэ гаргашалхаш. Хүдөөгэй амидаралда мүнгэн бага ороно гээшэ. Өөһэдынгөө
буряад хубсаһа үбэлдөө ажалдаа үмдэдэгбди.
Ажалайнгаа забһарта
дэншэеэ (зурагта-телевизор) харадагбди. Хаа-яа һонинуудые шагнадагбди. Холо
ойрын шэнэ-шэнэ һураг дууланабди. Тархи толгоймнай һэргэшэжэ, юумэ ойлгодог
болоно гээшэбди.
“Хүүгэдни талада
ябахада, талые бараалжа, талада байһан юумые хуу хаража, ойлгожо ябагты” гэдэг
һэн манай эжы аба.
– Шоно
малдатнай ородог гү?
– Ороо
ааб даа. Тиигээд лэ эдихыень эдеэд орхидог. Үлэһыень бидэ өөһэдөө эдидэгбди,
балай бузар юумэтэй гэжэ тоодогүйбди. Малыемнай эдеэ гэжэ голхоржо
байдаггүйбди. Шоно үдэр бүри хони мал эдихэгүй, гансал эдихэл гэһэн юумэеэ
үдэршье, һүнишье ороод эдихэ. Малаа абарха гэжэ оролдодогбди, үбэлэй хүйтэн
сагта шоно орохоо һанадаг.
– Бурхандаа
мүргэдэг гүт?
– Мүргэдэг.
Маани мэгзэмээ уншадагбди. Намар болоходо бурханаа тахюулдагбди.
– Хэды
саг болоод хони малаа гаргажа эдинэбта?
– Зуун
болоходо удаа болоод гарганабди, юундэб гэхэдэ муудаха гашалха, тиимэһээ
хатаанабди мяхаяа. 6-7 һарада хатажа үгэхэгүй, бороо хуратай байна ха юм, үнэр
орохо. Мүнөө яһала мүнгэ алтатай байхадаа, ажамидаралай дээшэлээд байхада,
дэлгүүрһээ 2-3 үдэрэй мяха абажа эдинэбди.
– Хитад
хоол эдидэг гүт?
–
Эдинэ. Өөһэдөө хэжэ шадаха болонхойбди. Манай гүрэндэ
ехэ ногоон элбэг. Зунай сагта тэрэниие эдинэбди.
– (Һамганһаань)
Таанаар һургуулида һураһан гүт?
– Нүхэрни
халта һураһан, би оройдоошье һураагүйб. Тиимэһээ хүгэдээ эрдэм һургуулитай
болоһой гэжэ һананабди. Хоюулаал бүхы ажалаа хэдэгбди, хаа-яа ядаха болоходоо
хүниие абадагбди. Аргал юумыемнай түүжэ үгэдэг, хамһалсадаг.
– Һургуулида
ябаагүй хүн хадаа, үзэг мэдэхэгүйш, хитад хэлэ мэдэхэгүйш, хууша монголоор
бэшэжэшье шадахагүйб.Нүхэрни халта мэдэхэ, ажабайдалай үгэнүүдые яһала хэлэжэ
шадаха. Хүүгэдни нам шэнги үзэг юумэ мэдэхэгүй бү болоһой гэжэ һанадагби. Ехэ
хүбүүмнай малшан болохогүйб гэжэ хэлэдэг, мал ажал хэхэ дурагүй.
– Хүбүүдтнай
хаана һуранаб?
– Хүбүүднай
Хайлаар хотодо һургуулида һурана. Ехэ хүбүүмнай 12-дохи ангида ороо, багамнай
4-дэхиин. Ехэмнай һургуулиингаа байрада байна, багаяа айлда байлганабди.
– Юундэ
хүүгэдээ Шэнэхээнэй һургуулида үгөөгүйбта?
– Юундэб
гэхэдэ, Хитад гүрэн соо байгаа хадаа, хитад хэлэтэй болохо юм гү гээд.
Хитад-монголые тэгшэ һураха.
– Хүүгэдтнай
ямар мэргэжэлтэй болоһой гэжэ һананат?
– Соёлтой,
мэргэжэлтэй болоһой гэжэ һанадагбди. Ехэ хүбүүмнай радиодо нэбтэрүүлэгшэ болохо
хүсэлтэйб гэжэ хөөрэдэг. Хүбүүднай өөһэдынгөө һанаһан соо мэргэжэлээ шэлэг гэжэ
һанадагбди. Хүүгэдэйнгээ хотын зон болоошье һаань, ехэ голхорхогүйбди. Бидэ
хүгшэртэрөө малайнгаа хажууда ябахабди гэжэ һананабди.
– (Нүхэрынь)
Танай ажамидаралда эгээл шухала юумэн юун гэжэ һананабта?
– Мүнгэ
алтатай байгаа һаа шухала гэжэ һананаб. Ехэ мүнгэтэй һаа, наймаа хэхэ һэмди,
байра байдалаа зохёохо байгаабди. Хоёр хүүгэдэйнгээ һургуулияа түгэсэхэдэ, айл
болгохо, байра байдалынь зохёохо хэрэгтэй байна. Бидэндэ наһанай амаралтада
гарахада гүрэнэй тэдхэмжэ гэжэ байхагүй, малшадта байдаггүй (мүнөө
малшадта пенси үгэдэг болонхой – прим.ред.).
Хүгшэрхэдэмнай хүүгэднай шадалтай һаа тэжээхэ. Дансада мүнгэеэ хадагалха гэһэн
һанаан байна. Мүнөө дээрэ хүүгэдээ һургаад балай шаданагүйбди. Мүнөө ганса һүеэ
тушаагаад, гар дээрэ мүнгэ абажа байнабди. Түхэреэн жэл һү тушаадагбди.
– Жэлэй
мүнгэн хэды болоноб?
– Зунай
һарын мүнгэн гэхэдэ, 2,5 мянган түхэриг болоно. 8-9 һараһаа нэгэ бага болоно.
– Хүдөө
талада ажамидаржа байхада, ямар юумэн хүндэ гэжэ һананабта?
– Ажалнай
хүндэ байна. Хамагынь хүндэ гэхэдэ, үбһэ шэрэхэ, үбһэ хадаха болоно. Намар
болоходо, малаа ондо оруулха гэжэ үбһэеэ бэлдэнэш, хабар болоходо малаа
түрүүлхэ, аргалаа суглуулха, малайнгаа нобшо хаяха гээд эгээл хүндэ саг
болодог.
– Хэзээ
амардаг зон юмта?
– Амарха
гэжэ байдаггүй. Бидэ үшөө залуу байнабди, тиимэһээ өөһэдөө малаа харанабди.
Харин хүндэ даалгажа болоно, тиихэдэ ехэ мүнгэ түлэхэш.
– Юу
хэхэ дуратайбта?
–
Би мори заһаха дуратайб, мориёо найрта
бэлдэдэгби. Найрай уртай нэгэ долоо хоног унтангүй шахуу мориёо зохёодогби.
– Танай
һанаа бодолоор жаргал гэжэ юум бэ?
– Үбшэн
зоболонгүй ябаа һаа жаргалтай. Юумээр дутахагүй ябаа һаа жаргалтай.
– Таанар
жаргалтай зон гүт?
– Жаргалтай.
Хүнэй нэгэ адли зэргэдэ ябанабди.
Жанна Дымчикова хөөрэлдэбэ
Гэрэлзураг Наталья Улановагай
